choʻyan

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

choʻ-yan

Etimologiyasi

CHOʻYAN 'utlerod bilan temirdan iborat qotish-ma\ [Japahninx] chayir va bahuvvat gavdasi chiroh shuʼlasida ch oʻ ya n haykal kabi yiltirar edi (Asqad Muxtor). Qadimgi turkiy tilda chożïn soʻzi mavjud boʻ— lib, 'eritib quyilgan bir turli mis' maʼnosini ang-latgan (Devon, I, 388). Bu soʻz turk tilida chöygen tarzida (ТРС, 126), qirgʻiz tilida choyun tarzida (КРС, 869),QOZOQ tilida esa shoyïn tarzida (РКС, 897) talaffuz qilinadi. Koʻrinadiki, chozïn soʻzi turkiy tillarda turlicha tovush oʻzgarishlariga duchor boʻlgan. Oʻzbek ti-lida ż undoshi y undoshiga, ï unlisi a unlisiga, keyin— chalik a unlisi ä unlisiga almashgan: chożïn > choyïn > choyan > choyän. Choʻyan soʻzi UTILda xato ravishda ruscha Deb taʼkidlangan (II, 388).
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

[r. chugun < t. choʻyan| Poʻlat hosil qilish yoki quyma detallar tayyorlash uchun ishlatiladigan, uglerod bilan temirdan, shuningdek, juda oz miqdordagi boshqa qoʻshilmalardan iborat qotishma (poʻlatga nisbatan moʻrtroq va kam bolgʻalanuvchan boʻ-ladi). ◆ Oq choʻyan. n ◆ Choʻyandan qattiqdir bo-tir badani. "Yusuf va Ahmad" .

2 sft. Choʻyandan tayyorlangan, choʻyandan qi-lingan. ◆ Jonning rohati-da bu moʻrcha. Choʻyan bandli pechkani yoqishingiz bilan, qozonda suv isiydi. Oʻ. Hoshimov, „Ikki eshik orasi“ .

• Cho'yan - mo'rt, temir qotishmasidir. Domnada suyuqlantirilgan cho'yan tarkibida 93% atrofida temir, 4,5% gacha uglerod, kremniy 0,5-2%, marganes 1-3%, fosfor 0,02-2,5% va oltingugurt 0,005-0,08% bo'ladi. Cho'yan ikki xil: kulrang va oq bo'ladi. Kulrang cho'yan tarkibida uglerod grafit holida bo'ladi va sindirilganida kulrang tusli bo'ladi. Texnikada u quyish (mashinalarning og'ir qismlarini, maxoviklar va hokazolarni quyish) uchun ishlatiladi. Oq cho'yan tarkibida uglerod asosan sementit Fe₃C holida bo'ladi. Cho'yan - temir rudasini domna pechlarida eritib olinadigan boshlang'ich mahsulot. Cho'yan ishlatilishi va kimyoviy tarkibiga ko'ra po'lat quyishda qaytadan eritib po'lat olinadigan (domna pechlarida olinadigan mahsulotning 80% dan ko'prog'i), shakldor mahsulotlar olinadigan quyma cho'yan, tarkibidagi kremniy va marganes miqdori oshirilgan maxsus cho'yanlarga bo'linadi. Domna ferroqotishmalari (domna ferrosilitsiy, ferromarganes, silikomarganes, ko'zgu cho'yan) deb ataluvchi maxsus cho'yanlar juda cheklangan miqdorda eritiladi; po'latni oksidsizlantirish va legirlashda qo'llaniladi. Cho'yan quymasining sifatini oshirish maqsadida unga kam miqdorda modifikatorlar (masalan, magniy, ferrosilitsiy va b.) qo'shish yo’li bilan modifikatsiyalanadi va cho'yan turli elementlar bilan legirlanadi.