kun

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

kun

Etimologiyasi

KUN I 'yerga issiqlik va nur taratib turuvchi planeta', 'quyosh'. Oy chihsa ham, shunga chiqsin, k u n chiqsa ham, shunga chiqsin (Maqol). Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu ot asli kün tarzida talaffuz qilingan (ПДП, 397; Devon, I, 327; ЭСТЯ, III, 101), oʻzbek tilida ü unlisining yumshoqlik belgisi yoʻqolgan: kün > kun.

KUN II 'sutkaning quyosh chiqishidan botishigacha boʻlgan (yorugʻ) qismi'. Shunday jazirama k u n l a r -d a koʻngil dalani hoʻmsaydi (Hamid Gʻulom). Bu ot qadimgi turkiy tilda 'quyosh', 'oftob' maʼnosini anglatuvchi koʻn I otidan maʼno taraqqiyoti asosida oʻsib chiqqan (ДС, 326: koʻn I 2; ЭСТЯ, III, 101: kün 1); keyinchalik ü unlisining yumshoqlik belgisi yoʻqolgan: kün I > kün II > kun II.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 Quyosh, oftob. ◆ Kun tepadan tigʻ urayotganda, mashina obodgina bir qishloqqa kirib keldi. S. Ahmad, „Ufq“ . ◆ Mana, kun ham terak boʻyi koʻtarilib qoldi. S. Yunusov, „Kutilmagan xazina“ . ◆ Nuktadon Mutribdar-hol hovlisining kichikligidan kun tushmas-ligiga ishora qilib, payrov bilan javob berdi. S. Siyoyev, „Yorugʻlik“ .

2 Sutkaning quyosh chiqqandan quyosh bot-gungacha boʻlgan qismi. ◆ Hasanali kunlarini tomoqsiz, tunlarini uyqusiz kechira boshladi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . ◆ Boʻlmasa, men qaytay, kun ham kech boʻlyapti. S. Karomatov, „Oltin qum“ .

3 Bir kecha-kunduzga — 24 soatga teng vaqt; sutka. ◆ Bir yil — 365 kun. m ◆ Uch-toʻrt kungacha Avaz mozoristondan chiqmadi. S. Siyoyev, „Avaz“ . ◆ Oʻshandan uch-toʻrt kun oʻtgach, yangi gap chiqib qoldi. E. Raimov, „Ajab qishloq“ . ◆ Bu chiroq singilchamning qoʻlidagi ruxsatno-ma desam ham boʻladi — roppa-rosa yigirma kunga berilgan. X. Toʻxtaboyev, „Shirin qovun-lar mamlakati“ .

4 Oy yoki haftaning maʼlum bir kalendar sanasi; maʼlum bir hodisaga bagʻish-langan kun, sana. ◆ Shanba kuni siz keling, yakshanba kuni men boray. Haysi kunlarda uyda boʻlasiz? -Chorshanba, juma kunlari. Quruv-chilar kuni. yash Qadimiy va hamisha navqiron Samarkand shahrida qishloq mehnatkashla-ri uchun anʼanaviy teatr kunlari boshlandi. Gazetadan .

5 (koʻpl. shaklida) Kunlar bilan belgi-lanuvchi vaqt, payt, kez, davr. ◆ Bolalik kun-larimda, Uyqusiz tunlarimda Koʻp ertak eshitgandim. H. Olimjon . ◆ Erkin kunlar ke-lur, istiqbolimiz yorqin, toleimiz baland boʻlur, albatta. Oybek, „Nur qidirib“ .

6 Ob-havo, ob-havo sharoiti. ◆ Mayning oʻrtalari boʻlsa-da, kun issiq edi. S. Siyoyev, „Yorugʻlik“ . ◆ Noyabr oʻrtalab, kunlar sovigan edi. S. Ahmad, „Yulduz“ . ◆ Javzo kirdi. Kunlar isib, arpa pishdi. K. Yashin, „Hamza“ .

7 Ayrim soʻzlar bilan qoʻllanib, ahvol, sharoit maʼnosini bildiradi. ◆ Boshingizga ogʻir kun tushdi.. Mirmuhsin, „Meʼmor“ . ◆ Tur-sunoyning kuniga uchrab, yosh joningizga jabr qilmang, deyman. H. Nosirova, „Men oʻzbek qiziman“ . ◆ Shomurod dodxohning kunini me-ning boshimga solarding, odamxoʻr qotil! K. Yashin, „Hamza“ .

Bir kun(i) Oʻtgan yoki kelgusi kunlar-ning birida. ◆ Bir kuni u ikkita kino bile-ti koʻtarib keldi. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . ◆ Siz-ku, ota, bir kuni borib, jo-ningizni yaratganga topshirib, bu azoblar-dan qutulib ketasiz. K. Yashin, „Hamza“ . Bir kun emas, bir kun Qachondir bir kun, vak,-ti kelib. ◆ Xudo haqqi, bir kunmas, bir kun choʻmich bilan tushirib qolaman-da! Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . Birisi kun(i) Ertadan keyingi kun, indin(ga). ◆ Birisi kuni, namozi asrga azon aytilgan vaqtda seni Qoʻydarvoza yonida kutaman. S. Siyoyev, „Yorugʻlik“ . Bu kuningdan.. Bu ahvolingdan koʻra.. bundan koʻra. ◆ Oʻl, ahmoq/ Bu kuningdan oʻlib qoʻya qolganing yaxshi.. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . Ish kuni Ish, xizmat uchun bel-giLangan maʼlum muddatli vaqt. ◆ Ish kuni tugadi. Kun bermaslik Oʻz holicha ishlash, „yashashga qoʻymaslik, chiqishtirmaslik“ . ◆ ..ik-kovingni mutaassiblar sazoyi qilishadi, kim koʻrsa, dakki beradi, bir soʻz bilan aytganda, sizlarga kun berishmaydi. K. Yashin, „Hamza“ . Kun yoʻq Kun bermaslik, tinch qoʻymaslik-ni bildiradi. ◆ Bu yerda yalangoyoqlar, boshke-sarlar, oʻgʻrilarning dastidan hech kimga kun yoʻq! Choʻlpon, „Kecha va kunduz“ . Kun kechirmoq (yoki koʻrmoq, oʻtkazmoq). Yashamoq, hayot ke-chirmoq, tirikchilik qilmoq. ◆ ..asrlar davo-mida qaram boʻlib kun kechirishga mahkum etib kelingan xotin-qizlar.. K. Yashin, „Hamza“ . ◆ ..qachongacha xor-zor yashaymiz, qachongacha och-ya/tngʻoch kun koʻramiz. K. Yashin, „Hamza“ . ◆ Ular [chol va kampir] ovchilik bilan kun oʻtkazar ekanlar. "Chalpak yoqqan kun" . Kun tartibi

Majlis muhokamasiga qoʻyiladigan masa-lalar tarkibi va tartibi. Kundan-kun(ga) Borgan sari, kun sayin. ◆ Bemor kundan-kun-ga beri qaramay boshladi. Kundan-kun (ga) ishlar yaxshshtnib bormoqda. Kuni bitmoq 1) oʻlim vaqti yetmoq . ◆ Goʻdakning rizqi tugab, kuni bitgan. Taqdiri azalda bitilgani shunr day boʻlgach, na chora! K. Yashin, „Hamza; 2) ish-amal imkoniyati tugamoq“ . ◆ Boʻlmasa, unga keyin tushuntirib qoʻyarsiz. Gap shunday: u xoʻjayinlariga kunlari bitganini yetkazsin. Qancha tezroq yoʻqolishsa, oʻzlariga shuncha yaxshi boʻladi. K. Yashin, „Hamza“ . Kun(i) tugʻdi q. tugʻmoq. ◆ -Endi sening ham kuning tugʻdi. Odam boʻl! — dedi Davlatyor va mollarni qaytara boiiadi. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ . Ku-nini koʻrsatmoq Juda qattiq yomonlik, jabr-zulm qilmoq (shu haqdagi doʻq-poʻpi-sani bildiradi). ◆ Kuningni koʻrsatibqoʻyaman. yaya ..otangga aytib beraman, kuningni koʻrsa-tadi. S. Siyoyev, „Yorugʻlik“ . Mehnat kuni q. mehnat. Oy chiqsa ham unga, kun chiqsa ham unga kest. Hamma narsa, diqqat-eʼtibor unga (Kimsaning erka-arzandasi boʻlib qolgan kishiga nisbatan aytiladi). Tunov kuni Yaqin oʻtgan kunlarning birida. ◆ Tu nov kuni koʻrgan edim. m ◆ Tagida tutun burqsa-yotgan bak oldida tunov kuni mirshablarning kichigi.. S. Ahmad, „Ufq“ . Tunu kun q. tun-kun. Oʻlgan(i)ning kunidan q. oʻlmoq. Qaysi kuni ayn. tunov kuni. ◆ Oxirgi soʻzlarni oʻqir ekan, Gyavhar maʼyus boʻlib qoldi. Qaysi kuni mar-kazdan kelgan vrach Hanifa xolaning kasali rak ekani, sanoqli kunlari qolganini ayt-gan edi. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . Qulogʻidan kun koʻrinadi Juda ozib ketgan.

Antonimlari

КУН. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Nido

kun

Tillar

• Turkcha: gün
• Gagauzcha: gün
• Ozarbayjoncha: gün
• Turkmancha: gün
• Kurdcha: roj
• Inglizcha: day
• Yoqutcha: күн

Ruscha _ru

kun
1 день; ◆ ish ~i рабочий день; ◆ yakshanba ~i 1) воскресный день, воскресенье; 2) в воскресенье; ◆ Matbuot ~i День печати; Bolalik kunlarimda, uyqusiz tunlarimda koʻp ertak eshitgandim (Ћ. Олимжон) В дни моего детства, в бессонные ночи я слышал много сказок; ◆ ~ uzunligi астр. долгота дня; ◆ ~ ochiq день ясный; ясно; ◆ ertaga ~ ochiq boʻlishi kutiladi завтра ожидается ясная погода; shu (или oʻsha) ◆ ~i в тот день; ◆ ~ boʻyi весь (целый) день, на протяжении всего (целого) дня; ◆ ~ ora через день; ◆ u ~ ora ambulatoriyaga qatnaydi он ходит в амбулаторию через день; ◆ ~ oshib через день; ◆ ~ sayin 1) каждый день, ежедневно; 2) день ото дня, изо дня в день; ◆ ertasi ~i наследующий день; ◆ har ~ (i) каждый день; ежедневно; ◆ xudoning bergan ~i разг. (букв. день, данный богом) каждый божий день, изо дня в день; ежедневно; ◆ qaysi ~i, tunov ~i или ◆  anavi ~i на днях, дня два-три тому назад; ◆ qaysi ~i? какой (который) день?; ◆ qaysi ~lari uyda boʻlasiz? в какие дни вы бываете дома?; ◆ birisi ~ (i) 1) послезавтра; 2) позавчера; ◆ oʻtgan ~i позавчера; ◆ oʻtgan ~gi позавчерашний; ◆ (~lardan) bir ~ в один из дней, в один прекрасный день, однажды, как-то раз; ◆ bir ~ emas, bir ~ или ◆  axir bir ~ разг. в один прекрасный день, когда-ни-будь, рано или поздно; ◆ ~iga 1) каждый день, ежедневно; 2) в течение дня, в продолжение дня; ◆ ~dan ~ga день ото дня, изо дня в день; ◆ har ~(da)gidek (букв. как и каждый день) как всегда; ◆ ~ qaytdi или ◆  ~ ogʻdi время уже за полдень; ◆ ~ qorayganda с наступлением сумерек; ◆ tunu ~ день и ночь; ◆ ishlikning ishi bitar, ishsizning ~i oʻtar посл. (букв. у того, кто работает, работа завершится, а у того, кто бездельничает, день пройдёт попусту) соотв. ранняя птичка носок прочищает, а поздняя глазки продирает;
2 разг. солнце; солнечный; ◆ ~ botishi закат; ◆ ~ botdi солнце село; ◆ ~ botar запад; ◆ ~ botarda 1) на закат; 2) на западе;◆ ~ chiqishi восход солнца; ◆ ~ chiqdi солнце взошло; ◆ ~ chiqar восток; ◆ ~ chiqarda 1) во время восхода; 2) на востоке; ◆ ~ chiqardan ~ botargacha с востока до запада; ◆ ~ga teskari обращенный на север, теневой, несолнечный; ◆ ~ ga teskari uy дом, обращенный на север; Kun tutilishi затмение Солнца;
3 время, час, срок; ◆ ~i bitdi или ◆  ~i yetdi наступил его смертный час;
4 жизнь, житьё, существование; ◆ Oʻgay ota... yetimga ~ bermadi (Ойбек, «Навоий») Отчим... житья не давал сироте; ◆ ~ qoʻrmoq, ~ kechirmoq жить, существовать; ◆ oʻz mehnati bilan ~ koʻrmoq жить своим трудом; жить самостоятельно; ◆ ~ koʻraman desang, erta tur посл. если хочешь жить хорошо, вставай спозаранку; ◆ qoʻl uchi bilan ~ koʻrmoq жить кое-как; еле сводить концы с концами; * ◆ qora ~ чёрный день; ◆ ~ing shunga qoldimi? вот до чего ты дожил!; ◆ uning ~i tugʻdi пришла его пора; ему счастье улыбнулось; ◆ ~ yonayotir (букв. день пылает) неимоверная жара; ◆ erta ~ni kech qilmoq коротать день; oy chiqsa ham unga, kun chiqsa ham unga (букв. луна выйдет - для него, солнце взойдёт - для него) для него созданы все условия, он ходит в любимчиках.