qayirmoq

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

qa-yir-moq

Etimologiyasi

QAYIR— ' bukib qavatla—', 'orqaga buk-'. Yoʻlchi tanchaga oʻtirmay, namatning uchini h a y i r i b, pastrohha choʻkkaladi (Oybek). Bu soʻz asli qadimgi turkiy tildagi 'orqaga oʻgiril-' maʼnosini anglatgan qay- feʼlidan (Devon, III, 263; DS, 406) -(ï)r ortgirma qoʻshimchasi bilan qosil qilingan (Devon, III, 212: qay-rïshdï); keyinchalik oʻzbek tilida a unlisi ä unlisiga almashgan, ï unlisining qatgiqlik belgisi yoʻqolgan: qay- + ïr = qayïr— > qäyir-. Maqmud Koshgʻariy lugʻa-tida bu soʻz qażur-, qażïr- tarzida berilgan (Devon, II, 80), demak, qay- feʼli qaż- tarzida qam talaffuz qilingan.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 Bukib qavatlamoq, bu-

kib qavatlab qoʻymoq, qaytarmoq. ◆ Gilam-ni qayirib qoʻymoq. Dasturxonning chetini qayirib bosmoq. n ◆ Etigi loy boʻlganidan, Yoʻlchi tanchaga oʻtirmay, namatning uchini qayirib, pastroqqa choʻkkaladi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Yenglari shimarilgan Ko-miljon, etagining peshini qayirib olgan Davronov eng oldinda borardi. I. Rahim, „Ixlos“ .

2 Egmoq, bukmoq, egib, bukib qiyshay-tirmoq. ◆ Mixni qayirmoq. Daraxtning shoxi-ni qayirmoq. yash ◆ Yer ketmonning betini qayiradigan darajada tosh-metin boʻlib muzladi. S. Anorboyev, „Oqsoy“ . ◆ Gʻulomjon koʻrdi-yu, sharpa vahimini ham unutib, shox-larni ikki yonga qayirdi-da, orasidan suqil-di. M. Ismoiliy, „Fargʻona t“ . o.

3 Egib, bukib yoki burib, biror tomonga qaytarmoq yoki sindirmoq. ◆ Qoʻllarini qayirmoq. sht Joʻxorini amakimning oʻgʻli uchdan birga qayirib, uqalab keltirib ber-di. Gʻ. Gʻulom, „Tirilgan murda“ .

4 Burmoq, burib biror tomonga yoʻl-lamoq, boshlamoq, yangi izga solmoq. \Ochil aka:] -Bu hazil gapmi? — ◆ dedi-da, brigadasi tomon otining boshini qayirdi. A. Hayit-metov, „Poʻlat barmoqlar“ . ◆ Oqboʻraning yarmini emas, toʻrtdan birini qayirib kelgani-mizdayam, qishlogʻimiz — koʻl, oʻzimiz — oʻrdak boʻlardik-ku!M. Ismoiliy, Fargʻonat. o.

5 koʻchma Yomon yoʻldan qaytarmoq; oʻz yoʻ-liga solmoq. ◆ Hoy, kalla.. Er deganni xotin qayirib olishi kerak. Hozir qayirib olma-sang, keyin holingga maymunlar yigʻlaydi. A. Qahhor, „Tobutdan tovush“ . ◆ Baʼzi bir amal egalarining ogʻzini moylar, agar.. rayondan chiqqan birortasini shunday siylay olsa, "Qayirdim, bu endi oʻzimizning odam", deb koʻp taltayar edi. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ .

6 Qaytarib olmoq, olib, ushlab, chegi-rib qolmoq. ◆ Qarzimni qayirib qoldi. m

Bular [kosibbachchalar].. choyga, nonga, oʻtin-ga, tuz-qalampirga ortiqcha pul toʻlab ke-tar edilar. Albatta, men ularni oʻz choʻn-tagimga qayirib qolar edim. Gʻ. Gʻulom, Shum bola.

Shoxini qayirmoq (yoki sindirmoq) Biror yomon niyatdan voz kechishga majbur qilmoq; taʼzirini, adabini bermoq. ◆ [Mu-attar:] Bir yalangoyoq Poʻlatning shoxini qayirolmagan yigit osmondagi yulduzga qoʻl choʻzsa, qiziq boʻlar ekan. N. Safarov, „Sharq tongi“ . Qayirib tashlamoq 1) jerkib, siltab tashlamoq, qattiqoʻshqirib, gapini boʻlmoq. -Bechora bolalarni issiq inlaridan quvib chiqarganlaring ham yetar, taxtada nima gunoh! Yoqma! — ◆ dedi Gʻulomjon. Lekin qozi uni qayirib tashladi: -Ogʻzingni yum, be-tavfiq! M. Ismoiliy, „Fargʻona t“ . o.; 2) baland kelib, (birovning gapini, fikrini va sh.k. ni) rad qilmoq, behudaga chiqarmoq. Qanotini qayirmoq q. qanot 1.

Antonimlari

ҚАЙИРМОҚ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

Ruscha _ru

qayirmoq
1 отворачивать, выворачивать; скручивать; ◆ qoʻlini qayirmoq скрутить (кому-л.) руки; ◆ makkajoʻxori qayirmoq срывать кукурузу (отламывая початки от стеблей); Qush edim - qanotimni qayirdilar, gul edim - bulbulimdan ayirdilar (Ћамза) Была я птичкой, подбили мне крылья, была я розой, разлучли меня с моим соловьем;
2 гнуть, сгибать; нагибать; mixni qayirib yubormoq согнуть гвоздь; ◆ daraxtning shoxini qayirmoq нагнуть ветку дерева;
3 заворачивать; загибать; Yoʻlchi gilamni qayirib, eshik oldida tiz choʻkdi (Ойбек, «Ќутлуѓ ќон») Завернув край ковра, Юльчи опустился на колени перед дверью;
4 поворачивать, сворачивать (куда-л.);
5 отвращать, удерживать (от чего-л.); одёргивать;
6 удерживать, вычитать.