Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

xip-cha

Aytilishi

Etimologiyasi

XIPCHA 'ingichka'. Soching sumbul , x i p ch a kelgandir beling ("Nigor va Zamon"). Bu sifat qadimgi turkiy til va eski oʻzbek tili aks ettirilgan manba— larda (ПДП, DS, Devon, ССТТН) qayd qilinmagan. OʻXSHLning 277- betida xʼmcha soʻzi keltirilib, 'tok-ning uzun-uzun, ingichka novdalari' maʼnosini angla— tishi aytilgan; demak, Qashqadaryo shevasida bu soʻz otga teng. КРСda bu soʻz kïpcha shaklida keltirilib, 'tonkiy, izyavdnïy' maʼnosini anglatishi aytilgan (492— bet); demak, qirgʻiz tilida bu soʻz, xuddi oʻzbek adabiy tili — dagy kabi, sifatga teng. Xivich, xipcha soʻzlarini qiyos-lashdan koʻrinib turibdiki, qar ikkisi yasama va ular — dagi yasash asosi asli aynan: xiv + ich, xip + chä. Har ikki soʻzning boshlanishida asli q undoshi qatnashib, keyinchalik x undoshiga almashgan; ikkinchi undosh si — fatida asli b undoshi qatnashib, keyinchalik v, p un — doshiga almashgan. Xipchä sifati asli xïvïch otidan —a qoʻshimchasi bilan yasalgan; qoʻshimcha qoʻshilganidan keyin ikkinchi boʻgʻindagi tor unli talaffuz qilinmay qoʻygan; shundan keyin ch undoshining taʼsiri bilan uning ol— didagi v undoshi p undoshiga, shuningdek a unlisi ä unlisiga almashgan, ï unlisining qattiqlik belgisi yoʻqolgan: (qïb + ïch = qïbïch > qïvgch > xïvïch) + a = xïvïcha > xïvcha > xipchä. Xipchä soʻzi tarkibidagi —chä qismini 'oʻxshash' maʼnosini ifodalovchi qoʻshimcha deb qarash mumkin; bu qoʻshimcha qoʻshilgan asos esa otga teng boʻlib, 'ingichka novda' maʼnosini anglatgan boʻlsa ke — rak: xip + chä = xipchä. Demak, bu soʻz dastlab 'ingichka novdaga oʻxshash' maʼnosini bildirgan, keyinchalik maʼnoda oʻzgarish yuz berib, umuman 'ingichka' maʼno — sini anglata boshlagan.

Qiziq, КРСda kïvïch soʻzi turkiy deb, kïpcha soʻzi esa eroniy deb belgilangan. "Tadjiksko-russkiy slo — var"da (M.: 1954, 423) ximcha soʻzi keltirilib, juda keng maʼnoni anglatishi taʼkidlangan: 'prut, prutik, vetochka, loza, xlïst'. Bir—biridan uzoq bu maʼno-larning hech qanday alohidalamay ketma—ket sanalishi kishiga gʻayritabiiy tuyiladi. Balki tojik tili nuq-tayi nazaridan bu maʼnolar aniq chegaralanmasa kerak. Bundan qatʼi nazar, oʻzbek tilida bir asosdan yasalgan uch soʻz (xivich, xipchä, xipchin) mavjud boʻla turib, to jik tili lugʻatida faqat oʻzbek tili shevasida mavjud ximchä soʻzining keltirilishi va ayni vaqtda shu shevada boʻlganidek ot maʼnosini anglatishi xipchä (ximchä) soʻzi asli eroniy boʻlmay, balki turkiy ekanini tasdiqlaydi.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

Ingichka, nozikkina; kelishgan. Ajwhko ◆ qamishdek xipcha bel, chiroyli bir qiz edi. M. Osim, „Elchilar“ . ◆ Soching sunbul, xipcha kelgandir beling. "Nigor va Zamon" . ◆ U sochi oqara boshlagan, lekin qaddi-qomati yigipshrnikidek xipcha, boʻyi oʻrtadan tik-roq kishi edi. P. Qodirov, „Uch ildiz“ .

Xipchadan kelgan Beli ingichkaroq, no-zikroq; ozgʻinroq. ◆ Pochtalon xipchadan kelgan, yulduzi issiqqina oʻspirin edi. Sh. Rashidov, „Boʻrondan kuchli“ .

Sinonimlari

Antonimlari

ХИПЧА. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

Ruscha _ru

xipcha
тонкий, изящный; ◆ xipcha qiz изящная, тоненькая девушка; ◆ xipcha bel 1) тонкая талия; 2) обладающий тонкой талией; ◆ Soching sunbul, xipcha kelgandir beling («Нигор ва Замон») Волосы твои душисты как гиацинт, талия тонка; ◆ xipcha bel kamzul камзол, прилегающий в талии, с узкой талией.

xipcha