xoʻtik

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

xoʻ-tik

Etimologiyasi

XOʻTIK ' eshak bolasi'. .. Kim kuchuk birlan x oʻ-t i k k a qancha qilsang tarbiyat, It boʻlur, eshak boʻlur, boʻlmaslar aslo odami! (Uygʻun va Izzat Sulton). Qadimgi turkiy til aks ettirilgan manbalarda qayd qilinmagan bu soʻz qator turkiy tillarda turli shaklda mavjud. A.M.Sherbak bu soʻzning asosiy shakli sifatida koduk soʻzini keltirib, bu soʻz ozarbayjon tilida gʻodugʻ shaklida, gagauz tilida ködük shaklida, qozoq tilida kodïk shaklida, qirgʻiz tilida kodïk shaklida, turk tilida kuduk shaklida, turkman tilida gʻodïk shaklida, oʻzbek tilida xotik shaklida, uygʻur tili shevasida xotak shaklida mavjudligini sanab koʻrsatgan (IRLTYA, 124). [A.M.Sherbak taʼkidlaganidan farqli holda bu soʻz "Ozarbayjon tilining izohli lugʻati"da gʻodugʻ shaklida emas, balki godug shaklida berilgan (I, 535), shuningdek РКСda bu soʻz kodïk shaklida emas, balki qodïq shak — lida berilgan (464- bet)]. Yuqoridagilardan tashqari, oʻzbek tilining shevalarida bu soʻz gʻodïy shaklida (OʻXSHL , 74), L. 3. Budagov lugʻatida esa xudak shaklida keltirilgan (ССТТН, I, 541). Koʻrinadiki, bu soʻz tar — kibidagi birorta ham tovush turkiy tillar boʻyicha bir xillikka ega emas: soʻz boshlanishidagi undosh toʻrt tilda

k undoshi bilan, ikki tilda gʻ undoshi bilan, ikki tilda x undoshi bilan, bir tilda q undoshi bilan ifodalan — gan, shunga koʻra bu soʻz asli k undoshi bilan boshlangan deb hukm chiqarish mumkin; birinchi boʻgʻindagi unli koʻpchilik tillarda o unlisi bilan va ö unlisi bilan, faqat turk tilida u unlisi bilan ifodalangan, shunga koʻra bu unli aslida o unlisi boʻlgan deb hukm chiqarish mumkin; ikkinchi bugʻin boshidagi undosh koʻpchilik tillarda d undoshi bilan, faqat oʻzbek adabiy tilida va uygʻur tili shevasida t undoshi bilan ifodalangan, shunga koʻra bu undosh aslida d undoshi boʻlgan deb hukm chiqarish mumkin; bu soʻz oxiri koʻpchilik tillarda k undoshi bilan, faqat ozarbayjon tilida g undoshi bilan va qozoq tilida q undoshi bilan ifodalangan (har ikki tilda soʻz oxiridagi undosh soʻz boshlanishidagi undoshga uygʻun holda kelgan: godug, qoduq), shunga koʻra bu soʻz oxiridagi undosh asli k undoshi boʻlgan deb hukm chiqarish mumkin; ikkinchi boʻgʻindagi unli ikki tilda u unlisi bilan va bir tilda i unlisi bilan, ikki tilda a unlisi bilan ifodalangan. A.M.Sherbak soʻzning eti — mologik shaklini belgilashda ikkinchi boʻgʻindagi unli odatda nazardan soqit qilinadi deb taʼkiddaydi (IRLTYA, 124), lekin tahlil qilinayotgan soʻzda xuddi shu ikkinchi boʻgʻindagi unli ahamiyat kasb etadi. Agar bu yerda asli u || ü unlisi qatnashadi desak, bu soʻzning turkiy ekani tasdiqlanadi; agar ï )| i unlisi qatna-shadi desak, bu soʻzning turkiy ekani shubha ostiga olinadi, chunki birinchi boʻgʻinda u || ü , o || ö qatnashga-niga qaramay, unlilar uygʻunligi kuchda boʻlgan qozoq, qirgʻiz, turkman kabi tillarda ikkinchi boʻgʻinda ï un — lisining qatnashuvi bu soʻz turkiy emas, balki olinma soʻz ekanidan darak beradi. K.K.Yudaxin oʻz lugʻatida bu soʻzni eroniy deb taʼkidlaganida (КРС, 391) balki xuddi shu hodisaga — unlilar uygʻunligining yoʻqligiga asoslangandir. Qizigʻi shuki, K.K.Yudaxin bu soʻz qirgʻiz tilida koduk tarzida ham talaffuz qilinishini ayta — di, lekin asosiy shakl deb kodïk shaklini tanlaydi. Asli turkiy yoki eroniy ekanligidan qatʼi nazar, bu soʻzda oʻzbek tili nuqtayi nazaridan voqe boʻlgan tovush oʻzgarishlarini quyidagicha koʻrsatish mumkin: koduk > kotuk > xotuk > xotik. Bu soʻz asli yasama ekani ehti —

moldan xoli emas: oxiridagi —k I —g | —q qismi kich — raytirish—erkalash maʼnosini ifodalovchi qoʻshimcha boʻlsa kerak. Agar shu fikr toʻgʻri boʻlsa, yasash asosi (kod || kodï) otga teng boʻlib chiqadi (lekin bunday soʻz lugatlarda keltirilmagan).

ch
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

Eshakning bolasi; yosh eshak. ◆ Kim, kuchuk birlan xoʻtikka qancha qilsang tarbiyat, It boʻlur, eshak boʻlur, boʻlmaslar aslo odami! Uygʻun va I . Sulton, Alisher Navoiy.

Antonimlari

ХЎТИК. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

Ruscha _ru

xoʻtik
ослёнок.