is
Turkcha (tr)
Turkcha (tr)is
Oʻzbekcha (uz)
Oʻzbekcha (uz)Morfologik va sintaktik xususiyatlari
is
Aytilishi
Etimologiyasi
IS I ’tutun’, ’dud’. Xazon yohhan edim, hovli i s -g a toʻldi. Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu ot ïsh tarzida talaffuz qilingan (Devon,I, 73; DS, 220); oʻsha davrlardayoq sh undoshi s undoshiga almashgan (ЭСТЯ, I, 380), oʻzbek tilida ï unlisining qattiqlik belgisi yoʻqolgan: ïsh > ïs > is.
IS II ’tutun yoki chang sababli hosil boʻladigan ipir-ipir yopishqoq narsa'. Yozgi oshxonaning shipidan i s l a r osilib turibdi. Bu ot is I otidan maʼno taraqqiyoti natijasida ajralib chiqqan: ’tutun’ —> 'odatda tutun bilan bogʻliq holda yuzaga keladigan narsa'.
IS III 'yoqimli hid\ ’boʻy’. Uyni handalak i s i tutdi. Bu ot asli qadimgi turkiy tilda yi:s shakliga ega boʻlib (ЭСТЯ, I, 381), eski oʻzbek tilida y undoshi talaffuz qilinmay qoʻygan (КРС, 304; ТРС, 281), hozirgi oʻzbek adabiy tilida i: unlisining choʻziqlik belgisi yoʻqolib bormoqda: yi:s > i:s > is.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.
Maʼnoviy xususiyatlari
Maʼnosi
- I 1 Narsaning sezgi aʼzosi (burun)-ga taʼsir etish xususiyati va shu taʼsir na-tijasida yuzaga keluvchi sezgi; hid. ◆ Isi bor. Isi yoʻq. yash Qimirlatishdan rayhonlarning oʻtkir isi oʻqtin-oʻqtin dimoqqa kelib uri-nar edi. A. Qodiriy, „Mehrobdan chayon“ . ◆ Bogʻ-ma-bogʻ oshib esayotgan shamol dimoqqa alla-qanday xushboʻy islarni olib keladi. S. Ahmad, „Hukm“ . ◆ Tongda tandir qizdirildi. Non isi tarqadi. T. Malik, „Ajab dunyo“ .
2 koʻchma Darak beruvchi belgi, ishora. ◆ Nizomulmulk muhim bir narsaning isini pay-qaganday, atrofga alanglab, indamasdan uning orqasidan yurdi. Oybek, „Navoiy“ . ◆ Chogʻimda, tuhmatning isi keladiyov bu ishdan. S. Ahmad, „Hukm“ . ◆ Oyoq ostidagi nam tuproqdan inson uchun juda yaqin qon-qarindoshlik isi dimoqqa uri-lardi. S. Anorboyev, „Oqsoy“ . ◆ -Juda soz, birok, siyosiy, tarbiyaviy ishning isi ham yoʻq, — dedi Sayramov. Oybek, „O“ .v. shabadalar.
- Is biladi Juda sezgir. ◆ Oʻn chaqirimdan is biladi bu muttaham. Is olmoq Xufiyona sezmoq . ◆ Shoʻrvaning isini olib, starshiy bilan ellikboshi, qorovul kirib keldi. Hamza, „Paranji sirlari“ . Isini chiqarmaslik Osh-kor qilmaslik, hech kimga bildirmaslik. ◆ Bizga nimani bu yurgan edinglar? Qizni olib qochish ham bir qancha vaqt isini chiqarmay saqlash, shundaymi? -Shunday. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Ikkita xotiningiz borli-gining isini ham chiqarmay, bugun uchinchi xo-tinga uylanyapsiz.. A. Muhiddin, „Chap choʻntak“ .
Morfologik va sintaktik xususiyatlari
is
Aytilishi
Etimologiyasi
Maʼnoviy xususiyatlari
Maʼnosi
- II 1 U qadar quyuq boʻlmagan, koʻri-nar-koʻrinmas tarzdagi tutun; dud. ◆ Samovar karnayidan koʻtarilayotgan is.
2 Yonishdan hosil boʻlgan zararli (za-harli) gaz, koʻmir oksidi; is gazi. ◆ Katta osma lampa tutabroq yonganidan, doʻkonxo-nadan is va qurum hidi bilan toʻlgan havo darrov dimoqqa urar edi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Ovqatdan is hidi kelardi. Shuh-rat, „Shinelli yillar“ .
3 Tugun va changdan ship va deyurlarda, nar-salar yuzasida hosil boʻladigan nozik ipsi-mon, ipir-ipir narsalar. ◆ Xizmatkorxonaning devorlari, shiplari oʻrgimchak inlari, ipir-ipir qora islar bilan qoplangan. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ U[Umid] taxmondagi, shiftlardagi islarni supurgi bilan olib, polni ikki qayta yuvdi. Mirmuhsin, „Umid“ .
- Is bosib (oʻtirmoq) Ish-faoliyatsiz, hech kimga aralashmay, nazar-eʼtibordan chetda qolib. ◆ Bunaqa, uylarda is bosib oʻti-raversa, yuragiga zardob toʻplanadi-da. Dalani, bogʻ-rogʻni koʻrmasa, bunday toʻy-poʻy qilib, koʻnglidagi chigilni yozmasa.. S. Nurov, „Narvoy“ . Is tegmoq Isdan zaharlanmoq (q. is 2). ◆ Nasimboy oʻzida yoʻq ahvolda, otasi uzatgan pulni qoʻlida changallagancha, is tek-kanday kalovlanib turardi. "Mushtum" . ◆ Koʻp xavotirlanmang, xolajon.. oʻgʻlingizga bir oz is tegibdi. "Mushtum" . Is chiqarmoq etn. Arvoqlarga atab yoki ins-jinslarni qay-tarish maqsadida maxsus issiq taom tay-yorlab yedirmoq (qoʻni-qoʻshni, mahalladosh, qarindosh kishilarga). ◆ Oʻgʻlimning qoʻlini halollatsam, soʻyib jindak is chiqararman, deb umid bilan boqib yurgan bir ulogʻim bor edi. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ . ◆ -Kecha odamlarni naq arvoh chalib ketganmish. Shunga buvim-lar "arvoh oshi" qilib, "is" chiqaribdi, — dedi Pirnazar. N. Maqsudiy, „Laylatulqadr“ .
Sinonimlari
Antonimlari
ИС. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.
Tarjimalari
Ruscha ru
is I
запах; ◆ atir ~i keladi пахнет духами; ◆ ~i yoʻq без запаха; ◆ gulning ~i ketib qolibdi цветок потерял запах; ◆ ~ini olmoq почуять, учуять; ◆
- ~ini chiqarmoq обнаружить, открыть; обнародовать; ◆ ~ini chiqarmay бесследно; в тайне; ◆ ~ chiqarmoq этн. приносить жертву злым духам (обязательно в виде горячей пищи).
is II
1 копоть; ◆ ~ bosgan закопченный;
2 разг. угар; ◆ menga ~ tegdi я угорел.
Turkcha (tr)
Turkcha (tr)is