Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

qal-qon

Aytilishi

Etimologiyasi

QALQON ¹ qilich, nayza zarbidan saqlanish uchun tashqi tomoni boʻrtiq qilib ishlangan himoya quroli'.

Saidiyning koʻz oldiga gijinglagan arab otlari, nayza-h alhonlar kelib, .. (Abdulla Qahhor). Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu ot asli qalqan (Devon, I, 413; DS, 413), qalqaŋ tarzida (Devon, III, 396; DS, 413) talaffuz qilingan; keyinchalik qalqan shakli ishlatilgan (ССТТН, II, 23; КРС, 332; ТРС, 307). Bu ot asli qadimgi turkiy tildagi 'yuqoriga koʻ— taril-' maʼnosini anglatgan qalï- feʼlining 'oʻzlik' maʼnosini ifodalovchi —q qoʻshimchasi qoʻshilgan shak — lidan -(a)n qoʻshimchasi bilan yasalgan; keyinchalik ik— kinchi boʻgʻindagi tor unli talaffuz qilinmay qoʻygan; oʻzbek tilida birinchi boʻgʻindagi a unlisi ä unlisiga, q undoshi oldidagi a unlisi â unlisiga almashgan: (qalï—

+ q = qalïq—) + an = qalïqan > qalqan > qälqân.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 Jangchining tanasini qilich, nayza va sh.k. tigʻli qurollar zarbidan himoya qiluvchi, turli materiallardan yasalgan moslama. ◆ Badia siri fosh boʻlib — qilichi sinib, qalqoni teshilgan sarbozolarday, lol boʻlib qoldi. Mirmuhsin, „Meʼmor.“ ◆ Hammadan oldinda boshdan-oyoq zirhli kiyim kiyib, qoʻlida qalqon tutgan Ahmad Tanbal kelmoqda edi. P. Qodirov, „Yulduzli tunlar.“

2 koʻchma Ofat, balo, koʻngilsiz hodisalar va shu kabilardan saqlovchi vosita; toʻsiq, gʻov. ◆ Qum balosiga, garmsel balosiga nima qalqon — daraxt qalqon. Oybek, „O.v. Shabadalar.“ ◆ Nizomulmulk.. sizning zarbangizga qalqon qidirib, oʻzini u tomonga yaqinroq olib yuribdi. Oybek, „Navoiy.“

3 koʻchma Himoyachi. ◆ Mathasan ogʻam yonimda boʻlsa, koʻchada qoʻrqmay yuraman. Bu mening qalqonimda. S. Siyoyev, „Yorugʻlik.“

Koʻkragini (yoki koʻksini, bagʻrini, oʻzini) qalqon qilmoq jonini ham ayamay qoʻriqlamoq, koʻksini tutib himoya qilmoq, daf etmoq. ◆ Ana shu yillarda Xolmat Rajabov.. dushmanlarga koʻkragini qalqon qilganlardan. N. Safarov, „Olovli izlar.“ ◆ U koʻksini qalqon qilib, yurtini himoya qildi. Mirmuhsin, „Qulamas qoya.“ ◆ Bir toʻda odamni.. tasirlatib oʻqqa tutishganda, bir chol, bolani orqasiga olib, oʻzini qalqon qilgan ekanda. R. Fayziy, „Hazrati inson.“

Sinonimlari

Antonimlari

ҚАЛҚОН. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

Ruscha _ru

qalqon
щит; ◆ koʻkraklarni qalqon qilmoq стать грудью (на защиту), защищать грудью.

qalqon