tuz

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

tuz

Etimologiyasi

TUZ I ' ovqatga namagini rostlash uchun solina — digan oq kristall modda, natriy xlorid'. Taom t u z bilan, t u z oʻlchovi bilan (Maqol). Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu ot dastlab tu:z tarzida talaffuz qilingan (ЭСТЯ, III, 288), oʻsha davr-lardayoq u: unlisining choʻziqlik belgisi yoʻqolgan (ПДП, 435; Devon, III, 308: tuzladï; DS, 594): tu:z > tuz.

TUZ II 'tekis yer', 'tekislik¹. Tuganmas koni— mizdir togʻ bilan t u z (Habibiy). Qadimgi turkiy tilda qam shunday maʼnoni anglatgan bu ot tüz tarzida talaffuz qilingan (ПДП, 436; Devon, I, 314; III, 135); oʻzbek tilida oʻ unlisining yumshoqlik belgisi yoʻqolgan: tüz > tuz.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

I 1 kim. Molekulalari tarkibi ga kislota qoldigʻi bilan bogʻlangan metall atomlari kirgan murakkab moddalar. ◆ Tuz organizmning tuzilishi uchun, unda modda almashinishining toʻgʻri borishi uchun zarur-dir. N. Ismoilov, „Kasallarni parvarish qilish“ . ◆ Tuproq shoʻrlanishi jarayonida koʻp-roq xlor va sulfat tuzlari toʻplanadi. "Fan va turmush" .

2 Shu birikmaning ovqat uchun ishlatiladigan bir turi (natriy xlorid). ◆ Osh tuzi. Krratikan tuz. Mayda tuz. Yirik tuz. Oshga tuz solmoq. Taom — tuz bshgan, tuz — oʻlchovi bilan. Maqol . ■■ ◆ Xosiyat xola olovi ancha pasayib qolgan oʻchoq yoniga borib, tuvoqni koʻtardi-da, oshning taʼmini koʻrib, bir chimdim tuz tashladi. R. Fayziy, „Choʻlga ba-hor keldi“ . ◆ Yorni goʻzal dema, oqil soʻzi boʻlma-sa, Totli boʻlmas taom, agar tuzi boʻlmasa. Yo. Mirzo .

Tuzini koʻrmoq 1) namagini chuchmal, raso yoki shoʻr ekanligini bilish maqsadida totib koʻrmoq. ◆ Shoʻrvaning tuzini koʻrmoq; 2) koʻchma yemoq, totmoq. ◆ Kechagi oshning tuzini ham koʻrmadim. Yarasiga tuz sepmoq q. sepmoq. ◆ Sherali uning yarasiga tuz sepmaslik uchun gapni boshqa yoqqa burmoqchi boʻldi. S. Karomatov, „Oltin qum“ .

3 Umuman, ovqat, yegulik-ichgulik narsa. ◆ Jazirama kunlarda tong sahardan kechqurun qorongʻi tushguncha tuz totmay och yurish koʻp odamning sillasini quritardi.. P. Qodirov, „Yulduzli tunlar“ . ◆ Choy ichmadim, ichimga tuz ham kirmadi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

4 koʻchma Kimsaning boshqa odamga ber-gan, yedirgan-ichirgan (yegan-ichgan) ovqati. ◆ Tuz bermoq. Tuzini yemoq (ichmoq). n ◆ Bosgan otasin yuzini, Andisha qilmay tuzini. "Era-li va Sherali" . ◆ Yoʻq, tuzim, nonim seni qu-turtirgan. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Men sizga uy berdim, vaqtida tuz berdim, pesho-nangizni siladim. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ . ◆ Shu kampirning.. tuzini koʻp yedik. "Ravshan" . ◆ Xoʻsh, nima boʻpti?Axir tuz ichgan joyingning farzandi-ku. "Bir kun tuz ichgan yerga qirq kun salom", deganlar. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ .

Tuz(im) koʻr qilgur qargʻ. Nonkoʻrlik qilgan kishiga qarata aytiladigan ibora. ◆ Odamgarchilikni ham bilmadi bu tuz koʻr qilgur!A. Qodiriy, „Mehrobdan chayon“ . Tuzyalab Hech narsa yemay-ichmay, qorinni juda-ju-da ochqatib, och holda. ◆ Xatib domla panj-shanba kunidan tuz mab, ziyofatga borishga hozirlanadi. A. Qodiriy, „Obid ketmon“ . Tuzini ichib, tuzlugʻiga tuplamoq (yoki tupur-moq) Nonkoʻrlik qilmoq, nontepkilik qilmoq, yaxshilikka yomonlik qaytarmoq. ◆ Sendaqa, hukumatning tuzini ichib, tuzlugʻiga tuplaydigan nontepki kerak emas. S. Ahmad, „Hukm“ . Tuzini oqlamoq (yoki halollamoq) Kimsaning bergan osh-tuzi, boqqani, parvarish qilgani zoye ketmaganini isbot qil-moq, yaxshilikka yaxshilik qaytarmoq. ◆ Senga men kamtarin farzand erurman.. Ulugʻ burchim — tuzingni oqlamoqdur. Habibiy . Tuzini totmoq 1) ayn. tuzini koʻrmoq 1 q. tuz I 2; 2) mazasini koʻrmoq, taʼmini totmoq. ◆ Oʻzing ham qalandar nonining tuzini totib qol. S. Ayniy, „Qullar“ .

5 koʻchma Mantiq, maʼno, mazmun. ◆ Esi bor biladi gapning tuzini. "Alpomish" . ◆ Iyi-iyi, bu oyimchaning gapida tuz bormi oʻzi? I. Rahim, „Chin muhabbat“ . ◆ Soʻzingda tuz bor. Nafsilamrda, fashist bachchagʻar juda be-insof.. Oybek, „Quyosh qoraymas“ .

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

tuz

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

II 1 Tekis yer, keng tekislik. ◆ Tuganmas konimizdir togʻ bilan tuz. Habibiy . ◆ Yoʻl yuramiz qumloq, suvsiz tuzlarga.. "Ha-sanxon" .

2 Foydalanilmay yotgan yer, boʻz yer, kurits. ◆ Na qilt etgan bir shamol, Na uygʻoqdir dala, tuz. Shuhrat .

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

tuz

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

III \r\ kart. 1 Oʻyin turiga qarab eng katta yoki bir ochko (bir xol) qiymatga ega boʻladigan karta. ◆ Kuzir tuz. Gʻishtin tuz. Valetni tuz bilan bosmoq.

2 (egalik affiksi bilan) koʻchma Biror narsaning eng sarasi, eng yuqori daraja-lisi, oliy maqomlisi. ◆ Ayollar orasida suh-batning "tuz"i qurilish edi. Oybek, „O“ .v. shabadalar. ◆ Men aytmoqchimanki, toʻrtala tuzning hammasi oʻzingizda. A. Muxtor, „Tugʻi-lish“ .

Antonimlari

ТУЗ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

Ruscha _ru

tuz I
1 соль; // соляной; ◆ sulfat kislota tuzlari хим. соли серной кислоты; ◆ nordon tuzlar хим. кислые соли; ◆ osh tuzi поваренная соль; qoratikon (или yirik) ◆ tuz столовая соль; ◆ tuz qatlami соляной пласт; ◆ tuz qonlari соляные копи; ◆ oshga tuz solmoq солить пищу;
2 степень солёности пищи; ◆ tuzini qoʻrmoq 1) пробовать пищу (чтобы определить, достаточно ли в ней соли); 2) попробовать, отведать;
3 перен. пища; хлеб-соль; ◆ ichimga tuz ham kirgani yoʻq я абсолютно ничего не ел; ◆ tuz totmoq поесть немного; ◆ bemor kechadan beri tuz totgani yoʻq со вчерашнего дня больной ничего не ел; ◆ tuzini ichib tuzlugʻiga tupurmoq (букв. отведав соли плюнуть в солонку) соотв. ответить на добро неблагодарностью; ◆ tuzini oqlamoq или ◆  tuzini halollamoq 1) оправдать хлеб-соль; 2) перен. оправдать доверие; ◆ u yegan tuzini halolladi он оправдал оказанное ему доверие;
4 перен. смысл, суть; ◆ gapida tuz yoʻq или ◆  gapining tuzi yoʻq в его словах нет смысла; он говорит чушь; ◆ 

• birovning yarasiga tuz sepmoq сыпать соль на чью-либо рану; бередить, растравлять чьи-либо раны.
  

tuz II
туз; ◆ gʻishtin tuz бубновый туз.

tuz III
уст. голое место, степь; залежь.

Turkcha (tr)

tuz

tuz