butun

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

bu-tun

Etimologiyasi

BUTUN ’kam-koʻsti yoʻq’; ’yaxlit’. Kecha keltirilgan xom gishtning butunidan singani koʻp. ʼu sifat qadimgi turkiy tildagi 'tugal boʻl-’ maʼnosini anglatgan büt- feʼlidan —(ü)n qoʻshimchasi bilan yasalgan (ЭСТЯ, II, 303); oʻzbek tilida oʻ unlilarining yumshoqlik belgisi yoʻqolgan: büt- + ün = boʻtoʻn > butun.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 Sinmagan; sindirilmagan; shikastlanmagan; siniq-mertik joyi yoʻq. ◆ Butun non. Butun kosa. Butun gʻisht. ◆ Murabbiya haligi qoʻli singan qoʻgʻirchoqni olib, oʻrniga butun qoʻgʻirchoqni yotqizib qoʻyayotgan ekan. Oydin, „Bolalik uyda gʻiybat yoʻq“ ◆ Ular siniq jomashovni hamon butun jomashov demoqdalar. "Mushtum" ◆ Koʻprik butunmi yoki majaqlab tashlandimi — bu unga qorongʻi. I. Rahim, „Chin muhabbat“ ◆ Sirtim butun boʻlsa ham, ichim tutun. A. Muxtor, „Qoraqalpoq qissasi“

2 Yirtilmagan, teshilmagan, yirtiq joyi, teshigi yoʻq.◆  Butun kalish. Butun qop. ◆  Arslonning oʻsha toʻni hali butun, eskirmagan. S. Zunnunova, „Koʻk chiroqlar“ ◆  Quda-andani oʻylagan oyim senga butungina mahsi ham kiygizib yubormabdi. Oybek, „Tanlangan asarlar“

3 Buzilmagan, ochilmagan; yaxlit.◆  Butun konserva. n Boy aytadi: -Butun bergin pulimni, Koʻp soʻylatib qichitmagin tilimni.. Ergash Jumanbulbul oʻgʻli.

4 Raso, toʻliq.◆  Esi butun odam. Xayr qilsang, butun qi,1. Maqol ◆  Orziqul opamning onasi: "Nasibang butun boʻlsin, bolam" deb, dadamga non tishlatdi. S. Siyoyev, Yorugʻlik.

5 matematikaga oid Kasr qismi boʻlmagan.◆  Butun sonlar. Ikki butun oʻndan besh. Besh butun bir taqsim ikki.

6 Bor(i), borliq, barcha, hamma.◆  Butun imkoniyapiardan foydalanmoq. Voqeani butun tafsiloti bilan aytib bermoq. Butun kuch, butun gʻayrat ulugʻ vazifalarni baja-rishga qaratilgan. n Uning butun vuju-didan yoshlik, navqironlik, balogʻat tanta-nasi aks etib turardi. S. Ahmad, Ufq.◆  Butun borligʻidan gupshiab xushboʻy atirning hidi ham kelib turibdi. X. Toʻxtaboyev, Shirin qovunlar mamlakati.

7 Oʻrin, joy, makon bildiruvchi soʻzlar bilan kelganda, ularni taʼkidlab yoki bu-tunisicha, yaxlit koʻrsatish uchun xizmat qiladi.◆  Butun bir institutda undan chiroyli qiz yoʻq edi. O. Yoqubov, Er boshiga ish tushsa. ◆ Oshning hidi butun uyni toʻldirdi. P. Tursun, Oʻqituvchi.◆  Tosh fonuslar parpirab yonib, butun bogʻni charogʻon qilib turibdi. X. Toʻxtaboyev, Yillar va yoʻllar.◆  Sobir butun dunyoni unutgandi, uning atrofida qogʻoz, qalam va aytmoqchi boʻlgan soʻzlardan boʻlak hech narsa yoʻq edi. O. Moʻminov, Xiyobondagi uch uchrashuv.◆  Bu koʻzlar uchun butun olamni hadya etsa arzirdi. J. Abdullaxonov, Oriyat. ◆ Butun Fargʻona vodiysida Chorterakdan oldin oʻrik pishmaydi. S. Ahmad, Ufq.

8 Oʻrin, joy, makon yoki kishilar ja-moasidagi barcha kishilarni bildiradi.◆  Azon pallada butun Qorabuloq toqqa joʻnadi. M. Ismoiliy, Fargʻona t. o.◆  Butun Yakkatut, balki butun olam uyquga choʻmgandi. N. Fo-zilov, Diydor.◆  Bugun Chimyon qishlogʻini butun mamlakatimiz biladi. Gazetadan.◆  Yerdan qor ketishi bilan koʻchib kelib, butun oila chumoliday ishlar edik. Oybek, Tanlangan asarlar.

9 Vaqg, muddat bildiruvchi soʻzlar bilan kelib, shu soʻz orqali ifodalangan vaqt, muddatning boshidan oxirigacha boʻlgan chega-rasini, oraligʻini ifodalaydi.◆  Butun yil. m Qutidor esa butun kun mehmonxonasiga kelib-ketib turgan koʻngil soʻrovchi oshna, yor-doʻspiari bilan ovora boʻldi. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.◆  Ertalab dalaga joʻnaydi. Butun kun yer haydaydi. Oybek, Tanlangan asarlar.◆  Butun umr yelkalaridan obkash tushmagan. S. Ahmad, Ufq.

Bagʻri butun 1) armonsiz, baxtli, kam-chiliksiz, toʻkis.◆  Dunyoda bir bagʻri butun kishi yoʻq ekan-da, Har kimning yuragida bir anduh. Mirmuhsin, Meʼmor; 2) bola-chaqa-si, yaqin kishilari oʻz oldida boʻlgan.◆  -Bola-laringizning diydoriga toʻydingizmi? — deb soʻradi. Eʼtibor opa. -Rahmat, aylanay Eʼtiborxon, bagʻrim butun boʻlib qoldi, — dedi Rohatbibi. H. Gʻulom, Mashʼal.◆  Bechora dadasi, toʻy qilsam, ichkuyov boʻlsa, bagʻrim butun, uyim obod boʻlib qolardi, deb niyat qilardi. S. Ahmad, Ufq. Bir butun Yaxlit yoki boʻlinmaydigan.◆  Bir butun qilib yasalgan detal, m Tiktepa yerlarini biriktirish, oradagi chegaralarni buzib, bir butun qilish qiyin gap emas. A. Qodiriy, Gʻirvonlik Mallavoy. Butun boshli Katta, butunlay; katta bir.◆  Buri uvlab, tikan chatnab yotgan tashlandiq jar-jilgʻalar oʻrnida butun boshli yangi shahar barpo etildi. J. Xol-qosimov, Yangi uylar muborak.◆  Yangi yerlar ochilib, butun boshli yangi xoʻjaliklar tashkil topdi. "Oʻzbekiston qoʻriqlari".◆  Men sendayligimda butun boshli oilani teb-ratganman. E. Raimov, Ajab qishloq. Noni butun Rizq-nasibali, toʻq, farovon yashovchi, hech narsadan kamchiligi yoʻq.◆  -Xudoning oʻzi azaldan shaydlarning nonini butun qilgan,— dedi Fozshch aka. N. Safarov, Olovli izlar.◆  Sartarosh u dunyo, bu dunyo xor boʻlmaydi. Hamma vaqt noni butun. E. Raimov, Ajab qishloq. Esi (yoki aqli) butun Es-hushi joyida, aqlli.◆  Har holda, esing butun-da, qurgʻur. H. Nazir, Yonar daryo.◆  Oʻqimagan boʻlsang ham, aqling butun yigit ekansan. P. Tursun, Oʻqituvchi. Tegirmondan (yoki tegirmonga tushsa) butun chiqadi Juda epchil, uddaburon; har qanday mushkul ahvolda ham oʻzini yoʻqotmaydigan odam haqida.◆  Yigitmisan yigit! Kuchli, tegirmondan butun chiqadi. A. Muxtor, Tugʻilish.◆  Hakimovni Sariosiyoda "tegirmonga tushsa, butun chiqadi", deyi-shadi. "Mushtum".

Antonimlari

БУТУН. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

• Yoqutcha: бүтүн

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

bu-tun

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1. esk. ayn. oyoq 1. ◆ Quyosh yuzung koʻrub yerga yiqildi, Adogʻing tufrogʻini surma qildi. Xoʻjandiy, „Latofatnoma“ .◆ 

2. ◆ -sh.birl. butun . Tugash joyi, nihoyasi. ◆ Odatda har qanday hikoyaning ham boshi, oʻrtasi, adogʻi boʻladi. N. Safarov, „Olovli izlar“ . ◆ Ahmad sunbulani — yozning butun, kuzning boshlanishini yaxshi koʻrardi. F. Musajonov, „Himmat“ .◆ 

Ot

butun (koʻplik butunlar)

Ruscha _ru

butun
1 целый, непочатый; ◆ ~ non целый, непочатый хлеб; ◆ but-~ совершенно целый, целёхонкий;
2 целый, нерванный; неповрежденный; ◆ ~ kalish целые, нерваные галоши; ◆ ~ qilmoq делать целым, латать, чинить; ◆ esi ~ odam рассудительный; умный человек; ◆ u tegirmonga tushsa ~ chiqadi он выйдет целым, даже если попадёт в мельницу (он выйдет целым и невредимым из любого положения);
3 мат. целый; ◆ ikki ~ oʻndan toʻrt две целых, четыре десятых;
4 целый, весь, всё, вся, все; ◆ ~ bir группа целая группа; ◆ ~ bir umr целая жизнь; в течение целой жизни; ◆ ~ boshli целый; ◆ ~ boshli shahar целый город; ◆ ~ dunyo proletarlari, birlashingiz! пролетарии всех стран, соединяйтесь!; ◆ ~ zal весь зал (т. е. все присутствующие в зале); ◆ ~ odamlar shu tomonga ketyapti все люди идут в ту сторону; ◆ 

• noni ~ он обеспечен всем необходимым, он живёт в достатке; ◆ oyoqlarim ~ я обеспечен обувью; ◆ bir ~ одно целое; ◆ bir ~ holda как единое целое, в качестве единого целого.