chalmoq

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

chal-moq

Etimologiyasi

CHAL- I 'yiqitish maqsadida oʻz oyogʻi bilan kim — ningdir oyogʻiga ur-'. Jalilov Tursunboyning oyogʻidan ch a l d i, lekin yihita olmadi (Nazir Safarov). Qa-dimgi turkiy tilda chal— tarzida talaffuz qilingan bu feʼl tarkibidagi a unlisi oʻzbek tilida ä unlisiga almashgan: chal- > chäl-. Ushbu feʼl asli 'engapggir-' maʼnosini anglatgan boʻlib (ПДП, 375), keyinchalik 'yiqitish maqsadida ur—' maʼnosini anglata boshlagan (ДС, 137); yuqorida taʼriflangan hozirgi maʼnosi maʼ-no taraqqiyoti yoʻli bilan yuzaga kelgan: ' yiqitish maq-sadida ur-' -" ' oyogʻiga oyoq bilan urib yiqit-'. OʻTILda ham, "Oʻzbekcha-ruscha lugʻat”da ham nimagadir bu soʻzning bosh maʼnosi sifatida ¹ musiqa asbobida kuy ijro qil-' maʼnosi berilgan, vaholanki boshqa turkiy til-larning lugʻatlarida bosh maʼno sifatida ' ur—', ¹ oyogʻi-ga ur ¹ maʼnosi keltirilgan (ТРС, 108; КРС, 838). Mah-MUA Koshgʻariy bu feʼlni koʻp maʼnoli soʻz sifatida keng tasvirlab (Devon, II, 31, 32), birinchi oʻringa 'oyogʻi-ga urib yiqit—' maʼnosini qoʻygan, ' kuy ijro et—' maʼnosi haqida gapirmagan. Aytilganlarni inobatga olib, oʻzbek tili lugʻatlarida ham chäl— feʼlining bosh maʼnosi sifatida 'yiqitish maqsadida oyogʻiga oyoq bi-lan ur—' maʼnosini keltirish toʻgʻri boʻladi.

CHAL— II 'musiqa asbobida kuy ijro et—'. Yoʻlchi chindan ham nay ch a l i sh n i bilar edi (Oybek). Bu soʻz qadimgi turkiy tildagi chal— feʼlining ' ur—' maʼnosidan (ДС, 137; Devon, II, 31) oʻsib chiqqan. Dast-labgi musiqa asbobi urib chalingan, shu asosda chal-feʼlining ' ur>—' maʼnosidan 'urib ovoz chiqar-¹ maʼ-nosi, keyinchalik maʼno taraqqiyoti natijasida 'urib kuy ijro et ' va nihoyat 'musiqa asbobida kuy ijro et—' maʼnosi yuzaga kelgan. Asli chäl— feʼlining ' ur—' maʼnosi asosida yuzaga kelgan 'yiqitish maqsadida oʻz °yogʻi bilan kimningdir oyogʻiga ur-¹ va 'musiqa asbo-bida kuy ijro et—' maʼnolari bir-biridan keskin farq qilishini hisobga olib, bu maʼnolarni hozirgi oʻzbek tilida ikki boshqa-boshqa feʼlga mansub deb qarash toʻgʻri boʻladi.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

I 1 Musiqa asbobida biror kuy, ohang ijro etmoq. ◆ Nogʻorachi yigit usta ekan! Shunday berilib, shunday terga botib chaldiki, osmon pardasini iirtib yuborguday boʻldi. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ .

2 Sado, ovoz chiqaradigan, signal bera-digan asboblarni ishga solmoq. ◆ Qoʻngʻiroq chalmoq. Gudok chalmoq. Oʻt oʻchirish mashinasi ustma-ust signal chaldi.

3 Biror aʼzo vositasida tovush, sado, ovoz chiqarmoq (odam haqida). ◆ Sher chapak chalaman deb, qoʻlidan koʻkchani tushirib yubo-rishiga sal qoldi. S. Anorboyev, „Hamsuhbat-lar“ . ◆ Ashur ikki barmogʻini ogʻziga tiqib, hushtak chaldi. N. Aminov, „Qahqaha“ .

4 Sado, ovoz chiqarmoq (jonsiz narsa-lar haqida). ◆ Men boray, kurtaklar kutib qoldilar.. Men boray, shamollar hushtak chaldilar. "Yoshlik" . ◆ Yellar chalgan chapakdan Novdalar uxlar qonib. "Yoshlik" .

Chapak chalib qolmoq q. chapak. Qorni nogʻora chalyapti hazil Qorni och kishi ha-qida. ◆ Pulim yoʻq, qornim nogʻora chalyapti, deydiganlarga goh bir soʻm-yarim soʻm choychaqa tashlab oʻtishadi. X. Toʻxtaboyev, „Yillar va yoʻllar“ .

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

chal-moq

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

II 1 Birovning oyogʻini oʻz oyo-gʻi bilan ilib, tepib, uni yiqitmoq yoki gandiraklatmoq. ◆ Zarina epchillik bilan Si-parangizni chalib, uni yiqitib yubordi. M. Osim, „Karvon yoʻllarida“ .

2 koʻchma Xalal bermoq; zarar yetkazmoq. ◆ Bilaman, bari ishni oʻsha qilyapti, menga oʻcha-kishgan, qadamda chalmoqchi boʻladi. "Yoshlik" .

3 shv. Kesmoq, qirqmoq, yiqmoq. ◆ Qirq jallod hunarini boshladi, Kim koʻndalang boʻlsa, chalib tashladi. Ergash Jumanbulbul oʻgʻli . ◆ Indamay oʻroq chalaverdim. "Yoshlik" .

Gap bilan chalmoq Gap bilan uzib olmoq. ◆ Payti kelganda, Mikola ilmoqdor qilib, gap bilan chalib tashlar edi. S. Anorboyev, „Doʻst-lar“ . Jin (yoki ajina, arvoh, dev) chaldi s. t. Asab kasalligi tufayli ogʻzi, yuzi qiy-shayib qolgan, dardga chalingan kishiga nisbatan aytiladigan ibora. ◆ Ajinalar tepaga yaqinlashgan odamni chalib, koʻzini gʻilay, ogʻzini qiyshiq, oyogʻini shol qilib tash-lagan emish. A. Koʻchimov, „Halqa“ . Kasal (yoki dard) chaldi Kasalga yoʻlikdi, kasal boʻldi. ◆ Oʻzi oʻlimdan qoldi, xudo rahm qildi. Mana endi qizini dard chaldi. A. Muxtor, „Opa-singillar“ .

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

chal-moq

Etimologiyasi

III 1 shv. Oʻramoq, bogʻlamoq; taqmoq. ◆ Oʻng qoʻlini toʻlgʻab olib, Boshga roʻmolini chalib.. "Nurali" . Avazxon:

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

◆ May-don kuni bedovimni yelayin, Olmos, poʻlat qayrab, belga chalayin. "Gulshanbogʻ" . ◆ Goʻroʻgʻli shamshirin beliga chaldi. "Gulshanbogʻ" .

2 shv. Qoplamoq, oʻramoq. ◆ Hut kirganda, togʻni tuman chaladi. "Gulshanbogʻ" .

3 Qormoq, aralashtirmoq. ◆ Tuxum chalmoq. m ◆ Jannat xola shoshib, un chalib, quymoq qildi. S. Ahmad, „Ufq“ .

4 Naridan-beri; chala-chulpa supurmoq. ◆ U uyni supurgi bilan chalib chiqdi. H. Gʻulom, „Mashʼal“ .

Antonimlari

ЧАЛМОҚ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

chalmoq

Tillar

• Turkcha: çalmak

OʻTIL

Ruscha _ru

chalmoq
1 играть (на музыкальном инструменте);◆ skripka ~ играть на скрипке; ◆ baraban ~ бить в барабан; барабанить; ◆ zvonok ~ дать звонок, позвонить; ◆ gudok ~ дать гудок, гудеть; ◆ hushtak ~ свистеть; ◆ chapak ~ 1) бить в ладоши; аплодировать; 2) перен. радоваться чужому горю, злорадствовать; chapak chalib qolmoq остаться с носом;
2 давать подножку; chalib yiqitmoq дать подножку и свалить с ног (кого-л.);
3 захлестнуть (верёвкой);
4 примешивать, подмешивать (муку в пищу с целью сгустить её);
5 фольк. заволакивать; togʻlarni tuman chaldi горы заволок (окутал) туман;
6 обл. подметать, мести;
7 кое-как подмести, плохо подмести (оставив кое-где сор); * uni ajina (или jin) chalib ketibdi разг. в него вселился злой дух; Falonchi odam yongʻoq tagida uxlab yotgan ekan, ajina chalib ketibdi (Ойбек, «Ќутлуѓ ќон») Когда один человек спал под ореховым деревом, в него вселился злой дух; qorni nogʻora chalyapti у него живот подвело; (uni) kasal (или dard) chaldi его свалила болезнь, он заболел.