ilmoq

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

il-moq

Etimologiyasi

ILMOQ ’ilib koʻtarish uchun xizmat qiladigan asbob\ ’ilgak’. Sen tashlagan i l m o q q a baliq yaqin yoʻlamaydi. Bu ot oʻzbek tilida il- feʼlidan -moq qoʻshimchasi bilan yasalgan (ЭСТЯ, I, 345): il- + moq = ilmoq. Bu soʻz tarkibidagi -moq qoʻshimchasi ot yasovchi boʻlib, uni harakat nomi yasovchi —moq qoʻshimchasidan farqlash kerak: ilmoq - ’ilgak\ il + moq - il-feʼlining harakat nomi shakli.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

I 1 Mix, qoziq, ilgak va shu kabilarga osmoq, osib qoʻymoq. ◆ Hoʻl, ogʻir shinelini va gimnastyorkasini daraxtga ildi. Oybek, „Quyosh qoraymas“ . ◆ Iigit.. boshidan qalpogʻini olib, qoziqqa ildi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kun-lar“ . ◆ Tursunboy ota otning boʻyniga yemtoʻr-vasini ilib.. shoshib-pishib, namozi shomni oʻqib chiqdi. S. Ahmad, „Ufq“ .

2 Ilmoq va shu kabilarga olmoq, tushirib tort-moq. ◆ Suvdagi xas-xashaklarni ilib tortmoq. yash ..uchta eski koʻrpani soʻkdik. Qovugʻidan iplarni ignaning orqasi bilan ilib oldik. A. Hamdam, „Doʻstingdan“ .

3 Otilgan yoki yuqoridan tushayotgan narsani yerga tushirmay tutmoq, tutib olmoq. ◆ Bolalar qoʻllarini choʻzib, sapchib, sochqilarni ilib oldilar. T. Murod, „Yudsuzlar mangu yonadi“ . ◆ It jon-jahdi bilan ikki sakrashdayoq pi-rillab ketayotgan konvertni lunjiga "hap" etib ilib oldi. H. Nazir, „Soʻnmas chaqmoqlar“ .

4 Kiymoq (odatda, yengil-yelpi, rasman boʻlmagan kiyish haqida). ◆ U kavushini mahsi-sining uchiga ilib, hovliga tushar ekan , xoti-niga qayta taʼkidladi.. H. Gʻulom, Mashʼal.

Gapni (yoki soʻzni va shu kabilarni) ilib ketmoq Birovning ogʻzidan gapni olib, davom ettirib ketmoq. ◆ -Ha, boyatdan beri senga ti-kilib oʻtiribman, aylanay, — kampir gapni ilib ketdi, —undoq qarayman, mundoq qaray-man, koʻzlarimga ishonmayman. A. Muxtor, „Opa-singillar“ . ◆ Toʻgʻonbek bir hikoyani biti-rib, boshqasini oʻylarkan, Binoiy soʻzni ilib ketdi. Oybek, „Navoiy“ . ◆ ..xushchaqchaq suhbat boshlanishiga ilhaq boʻlib turgan Akramjon

Mastura boshlagan askiyani ilib ketdi. A. Qahhor, Ming bir jon. Ilib ketmoq Ega chiqmoq (boshqalardan oldin), oʻziniki qi-lib olmoq. ◆ Qizi tovuq fermasida ishlay-di. Bir traktorchimiz ilib ketdi. Sh. Tosh-matov, „Tongdagi koʻlanka“ . ◆ Innaykeyin, hozir boʻlinglar, qaqir yerlarga jon kirganda, ta-gʻin Teilaboy ilib ketmasin. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ . Ilib olmoq Tushunib yetmoq (olmoq), bilib olmoq. ◆ Ishdan horib-tolib chiqqan Shoqosim chala-chulpa eshitsa-da, maʼnoni teZ ilib oldi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ ..juda shoʻx, sergap, har narsani darrov ilib oladi. R. Fayziy, „Hazrati in-son“ . ◆ U [Tursunoy] ..ustaxonaga oʻtadigan aravakashning yallalarini ham ilib olgan edi. A. Muxtor, „Opa-singillar“ . Koʻzga (yoki na-zarga) ilmaslik Nazar-pisand qilmaslik, mensimaslik. ◆ ..baʼzi birovlar “Xotin ki-shining qoʻlidan nima ish kelardi?” deb na-zariga ilmagan edi. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ . Oyoq ilmoq shv. Toʻxtamoq (yoʻldan). ◆ Surnay navosi chiqayotgan, quyuq tutun oʻrlayotgan toʻyxona ostonasida oyoq ildik. T. Murod, „Ot kishnagan oqshom“ . ◆ Yaxshisi, bunday qil-sak. Ioʻlda oyoq ilsak: qishloqqa qorongʻi-latib kirib borsak. T. Murod, „Ot kishnagan oqshom“ . Quloqqa ilmoq Soʻz(gap)ni eʼtiborga olmoq; tinglamoq. ◆ Gapimni uch bora quloqqa ilgil. Voqif .

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

il-moq

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

II 1 Ilib olish, ilib koʻta-rish uchun ishlatiladigan, temirdan yoki daraxtning butogʻidan yasalgan xonaki ayri asbob; ilgak. ◆ Sherali ilmoqni yaxshilab oʻrnashtirgach, sheriklari turgan tomonga qaradi. S. Karomatov, „Oltin qum“ . ◆ Ikki azamat yigit temir ilmoqlar bilan zanjir-ni koʻtarib, kema burniga qoʻydi. M. Osim, „Karvon yoʻllarida“ . ◆ Fayzulla temirning ikkinchi uchini ilmoq qilib qayiradi. S. Siyo-yev, „Yorugʻlik“ .

2 kam qoʻll. Eshikning berkitish (ochil-maydigan qilish) moslamasidagi ilib qoʻ-yiladigan qism; ilgak. ◆ Keyin chuqur tin olib, orqasiga oʻgirildi-da, qoʻlini solib, panjara eshik ilmogʻini tushirdi. S. Zunnu-nova, „Olov“ .

3 koʻchma Gapning zamiridagi kinoya, shama yoki gʻaraz. ◆ -Mingboshi bu qochirimdan hech bir ilmoq sezmadi, balki bu qochiriq uni yana ham ochib yubordidedi Shokirjon. Sh. Rizo, „Qor yogʻdi, izlar bosildi“ . U [Gulnoz]

Zulunbekning yaqinlashish uchun ilmoq tash-laganiga aqli yetib, savolni javobsiz qol-dirdi-da, kabinetdan chiqa boshladi. Gʻulom, Toshkentliklar.

Antonimlari

ИЛМОҚ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

Ruscha _ru

ilmoq I
1 нацеплять, зацеплять, повесить; ◆ chelakni obkashga ~ нацепить ведро на коромысло; ◆ paltoni qoziqqa ~ повесить пальто на вешалку;
2 ловить, подхватывать; подцеплять; ◆ toʻpni ~ ловить мяч (на лету); ilib olmoq 1) хватать, подхватывать (на лету); 2) схватывать, понимать (смысл чего-л.); birovning fikrini ilib olmoq подхватить чью-либо мысль; ilib ketmoq стащить, украсть; увезти; burgut qoʻzichoqni ilib ketdi орёл подхватил ягнёнка; Toʻgʻonbek bir hikoyani bitirib, boshqasini oʻylarkan, Binoiy soʻzni ilib ketdi (Ойбек, «Навоий») Пока Туганбек, закончив одну историю, обдумывал другую, Бинои подхватил нить разговора;
3 накидывать; надевать, натягивать (одежду, обувь); ◆ etikni oyoqqa ~ надевать на ноги сапоги; * koʻzga (или nazarga) ilmaslik не обращать внимания, не замечать.

ilmoq II
1 крючок; ◆ ~qa osib qoʻymoq повесить накрючок;
2 перен. зацепка, ловушка.