tuman

Oʻzbekcha (uz)

tuman I

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

tu-man

Etimologiyasi

TUMAN I ' atmosferaning quyi qatlamlarida yuzaga keladigan mayda suv zarralari'. Havo t u m a n boʻlganidan oʻrmon koʻrinmas edi (Mumtoz Muhamedov). Qadimgi turkiy tilda ham ngunday maʼnoni anglatgan bu ot asli tuman tarzida talaffuz qilingan (ПДП, 433; Devon, I, 392; DS, 585); oʻzbek tilida a unlisi ä unlisiga almashgan: tuman > tumän. Bu soʻz tarkibi haqida ay — tilgan fikrlar ishonarli emas: tum - 'sovuq' + an,

xum ■ yum—' + an, tu ' yop—' + man kabi. Nisbatan

haqiqatga yaqin deb du — ' namlik' + man (' qalin , 'gʻuj') kabi talqinni keltirish mumkin (ЭСТЯ, III, 295, 296). Bizningcha bu soʻzni tum ('namlik') otidan -a qoʻshimchasi bilan feʼl yasalgan va undan -n qoʻshimchasi bilan ot yasalgan deb izohlash toʻgʻriroq: (tum + a = tu-ma-) + n = tuman > tumän.

TUMAN II 'oʻn ming'. Birniki - mingga, ming— niki —tumanga (Maqol). Qadimgi turkiy tilda ham shunday miqdorni bildirgan bu soʻz asli tümän tarzida talaffuz qilingan (ПДП, 435; Devon, I, 382, DS, 596); oʻzbek tilida ü unlisining yumshoqlik belgisi yoʻqolgan: tumän > tumän. Maʼmuriy-territorial boʻ-linishni anglatuvchi tuman III soʻzi tuman II soʻzi aso — sida yuzaga kelgan: 'oʻngming' —> 'oʻn ming aholisi bor sahn'.

TUMAN III q. tuman II
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.
moʻgʻ. tumen — oʻn ming

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 At-mosferaning quyi qatlamlarida yuzaga keladigan mayda suv yoki muz zarralari. ◆ Quyuq tuman. Tonggi tuman, gsh Havo tuman boʻl-ganidan oʻrmon koʻzga koʻrinmas edi. M. Mu-hamedov, „Qahramon izidan“ . ◆ Sal oʻtmay soylikni oqish harir tuman qopladi. O. Yoqubov, „Izlayman“ . ◆ Roʻparada past-baland choʻqqilarini osmonga turtib, koʻkish tuman pardasiga burkangan Chotqol togʻlari. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ .

2 koʻchma Tumanga oʻxshash, xira, nim-qorongʻi holat. ◆ Bahorning fikri bulut bos-gan osmonday qorongʻilashdi-yu, koʻz oldini tuman chulgʻadi. Sh. Rashidov, „Qudratli toʻl-qin“ .

tuman II

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

tu-man

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 esk. Oʻn ming. ◆ Birniki ming-ga, mingniki tumanga. Maqol .

2 Nihoyatda koʻp, sanogʻiga yetib boʻlmay-digan, tumonat. ◆ Salomatlik — tuman boy-lik. Maqol . shsh ◆ Biz uchun eng avvalo tuman boshiklar yaratishga qodir boʻlgan odamlar-ning salomatligi kerak. Gazetadan .

3 tar. Tilla barobarida oʻn ming soʻm. ◆ [Sohib Doro:] Xalifamiz oʻtgan kupi devon qurib, vazirlari va beklaridan ikki tuman aqcha topib bermoqni majia6 etibdurlar. M. Osim, „Zulmat ichra nur“ .

4 map. Markaziy Osiyo va Xurosonda: oʻn ming otlikdan iborat askariy qism, diviziya. ◆ Men., bir tuman birla gʻanimning oʻng qoʻlidan orqasiga oʻtib oldim. M. Osim, „Oʻt-ror“ . ◆ Turgin, ota, qara, naq tuman Dushman kelar sarhadma-sarhad. X. Davron, „Bolalik-ning ovozi“ .

tuman III

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

tu-man

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 tar. Sharqda, jumladan, Oʻzbekistonda 20-asr 20-yillarigacha maʼ-muriy-hududiy boʻlinish; uyezd; ◆ Shu oʻttiz chaqirimlik ariq qazilib bitganda, Namangan va Andijon tumanlaridan ikki ming botmongacha yer sugʻorilar edi. A. Qodiriy, „Mehrobdan chayon“ . ◆ Mardon asli Sherobod tumaniga qaraimi bir qishloqlik yigit. M. Osim, „Elchilar“ .

2 Oʻzbekistonda: viloyat, shahar hududi-da ularning tarkibiy qismi boʻlgan maʼ-muriy-hududiy boʻlinma. ◆ Fargʻona viloya-tining Oltiariq tumani. Toshkent shahri-ning Yakkasaroy tumani. tya Bu haqda hikoya qilishni tumandagi oilalardan boshladik. Gazetadan .

tuman IV

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

tu-man

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

shv. Tuban, quyi.

Yuzi tuman boʻlmoq Uyatga qolmoq, shar-manda boʻlmoq. ◆ Mahrami-man kelib qizing koʻrmaymi? Siyosat-man kelib tortib ol-maymi ? Undan keyin yuzing tuman boʻlmaymi ? "Alpomish" . Yuzini tuman qilmoq Uyatga qoldirmoq, sharmanda qilmoq. ◆ Sen eshitgin menday mardning soʻzini, Tuman qipsan bek otangning yuzini. "Alpomish" .

tuman V

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

tu-man

Etimologiyasi

f. jZ — oʻn ming dinorga teng pul birligi < t. tuman

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

Eronda 1932 yilga qadar muomalada boʻlgan pul birligi.

Antonimlari

ТУМАН. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

Ruscha _ru

tuman I
туман; // туманный; ◆ tonggi tuman утренний туман; ◆ havo tuman погода туманная; ◆ koʻz oldini tuman qoplaganday словно туман застилает зрение.

tuman II
1 уст. десять тысяч; несметное число; ◆ salomatlik tuman boylik посл. здоровье - несметное богатство; ◆ birniki mingga, mingniki tumanga посл. из-за одного может пострадать тысяча (человек), из-за тысячи - десятки тысяч; ◆ tuman-tuman тьма-тьмущая;
2 ист. тумен (войсковая единица из десяти тысяч всадников).

tuman III
ист. тумен, уезд; ◆ Samarqand tumani самаркандский уезд.

tuman IV
обл. ◆ = tuban; yuzini tuman qilmoq осрамить, опозорить (кого-л.).

tuman V
туман
(1 денежная единица в Иране, равная десяти реалам;
2 ист. денежная единица, достоинством в десять тысяч золотых).