dam

Turkcha (tr)

dam

tom

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

dam

Etimologiyasi

I \f. — nafas, tin

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 Nafas, tin. ◆ Damim kiytib ketyapti. Damimni rostlab olay. Chukur dam oling. ◆ Jinday damimni rospiab olay, uh.. haliyam oyogʻimning kaltirogʻi bosilgani yoʻq. Hamza, „Paranji sirlari“ . ◆ Baxtingiz bor ekanki, menday koʻli yengil, dami oʻtkir romchiga yoʻlikdingiz. K. Yashin, „Hamza“ . ◆ Ot pishqirgan damiga Erir togʻdagi korlar. "Oysuluv" .

Dam solmoq etn. Duo oʻqib, “kuf-suf” qilmoq, kufsuflamoq. ◆ Kampir Avazning koʻnglidagini 6wiu6, duo oʻqib, tuprokki dam solib, sochdi. "Malikai ayyor" . ◆ Nuriu kishiga borib, dam soldirib keladi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . Dam urmoq I) chuqur nafas olib “puf” demoq, puflamoq; 2) ayn. dam solmoq. ◆ \Domullani\ Otxonaga boshlab kirdim. Taqsir, mana bemor, dedim. Domulla kuldi.. Keyin duo oʻkib, otga dam urdi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Normat soʻfi beshik-tervatday likillab, nimalarnidir pichir-lab oʻkir, kelinoyisiga dam urardi. "Mushtum"; 3) ogʻiz ochmoq, „aytmoq“ . Duch kelganning lekin biri ham, Otang — ◆ men, deb urolmadi dam. H. Olimjon . ◆ Hammasi \polvonlar\ nima Kilarini bilmay, boshini kishib, birontasi ham boraman, deb dam urmadi. "Zulfizar bilan Avazxon" . Dami ichiga tushib ketmoq I) nafasi qaytib ketmoq, nafas ololmay qolmoq. ◆ Mashhur artistning dami ichiga tushib ketdi. S. Ahmad, Ufq. ◆ Yana damim ichimga tushdi. Boʻron nafasni boʻgʻardi. H. Nazir, „Muhabbat; 2) jim boʻlib qolmoq“ . ◆ [Elmurod] Bir nafas dami ichiga tushib oʻtirdi-da, soʻng ogʻir bir entikib: -Hay, mayli.. — dedi. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ . ◆ Xoʻja nomini eshitib, Gʻulomjonning dami ichiga tushib ketdi. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ .; 3) koʻchma nima deyishini bilolmasdan, ogʻzini ocha olmay qolmoq. ◆ Bu — Ismat-xoʻjaga ayil botdi, shekilli, dami ichiga tushib ketdi. Oydin, „Hazil emish“ . Damiga tortmoq 1) chuqur va kuchli nafas bilan ichiga tortmoq, yutmoq. ◆ Qarasa, qattiq boʻron koʻtarilib, ajdar qizni oʻz damiga tortayotganmish. "Oltin beshik" . ◆ Gazning shamoli odamni damiga tortadi. P. Qodirov, Erk; 2) koʻchma oʻz taʼsiriga olmoq, ilin-tirmoq. ◆ Bizni shyunday avrab, damiga tor-tayotganlar kimlar? — Nuʼmon hoji, Mir-haydar xoʻja, Oqilxon toʻralar. A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari. Damini ichiga yutmoq Gapirmasdan, jim turmoq. ◆ Bu yoqda qolgan xotinlar damlarini ichlariga yutib, churq etmay turishipti. S. Ahmad, Ufq. Damingni chiqarma 1) nafasingni chiqarma; 2) hech kimga aytma, gapirma, gʻing dema. ◆ Birmahal-ladan bir qizni olib qochishdi. Boyvachchaning xizmatkorining qizi emish.. Damingni chiqarma! Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

2 Ishdan boʻsh vaqt; orom, \ordiq. ◆ Dam bermoq. Dam olmoq. Dam bermay yugurtirmoq. Dam olish uyi. n ◆ Ertaga yakshanba, dam olish kuni. Oʻzbekiston bahorining gurkiragan payti. Gazetadan . ◆ Sohibjon damini olib, yana yoʻlga ravona boʻlibdi. "Zumrad va Qim-mat" . ◆ Hatto Sharofat bilan ikki marta dam olish uyiga borganmiz. “Mushtum” .

3 Biror narsa ichiga yigʻilgan, toʻplangan havo, gaz. ◆ Ballonga dam bermoq. Dami chiqqan ballon, m ◆ ..Ahmad, dami chiqqan pufakdek, boʻshashiboʻtiribqoldi. Mirmuhsin, „Meʼmor“ . ◆ Ilgari govmish sigirning yelinidek solinib turadigan bagʻbaqasi soʻlgan, dami chiqqan pufakday shalviragan. A. Qahhor, „Sarob“ .

4 Oshqozon yoki ichakda ovqatdan paydo boʻlgan yel, gaz. ◆ Xom oʻrik qorinni dam qilar, Gʻoʻr masala — boshga kalava. Maqol . m ◆ Yangi uzilgan uzum ichni dam qiladi. K. Mahmudov, „Oʻzbek tansiq taomlari“ .

5 Taft, issiq, harorat. ◆ Ammo oʻziyam damiga osh pishadigan otaxonlardan. O. Yoqubov,

Pyesalar. ◆ Qiyom chogʻi edi. Quyosh damini gʻir-gʻir esgan shamol kesar edi. Oybek, „O“ .v.shabadalar.

6 koʻchma Kuch, zoʻrlik; shiddat. ◆ Azimjon oʻz rotasidagi jangchilar bilan dushmanning damini kesdi. N. Safarov, „Olovli izlar“ . ◆ Azmkor xalqning dahshapsh hamlasi ofat-ning damini kesdi. N. Safarov, „Olovli izlar“ . ◆ Qishning dami kesila boshladi. Oybek, „Navoiy“ .

7 koʻchma Kibr-havo; hovur. ◆ Damidan tushmoq (qaytmoq). Ha/iu xomsan, pisharsan, bu damingdan tusharsan. Maqol . m ◆ Bugun Buxorodan komissiya kelganini eshitgan boʻlsa kerak, kechagi dami ham qolmagan. S. Ayniy, „Qullar“ . ◆ Oʻrinboy ogʻzidagi oshini oldir-maydigan, tutganini shart kesadigan, dami balandgina koʻringan edi. H. Nazir, „Koʻkterak shabadasi“ .

8 Bugʻ, hovur, par. .

Dam yemoq Damlangandan keyin oʻz bugʻi

bilan yetilmoq. ◆ Choy dam yedi. m ◆ Osh dam yeguncha, piyola necha bor qoʻldan qoʻlga oʻtdi. S. Ayniy, „Doxunda“ . ◆ Oshpaz shiypon tagidagi tol tagida kapgirni boshidan baland koʻ-tardi, bu osh dam yeganligiga ishora edi. I. Shamsharov, „Gʻurumsaroyliklar“ .

Dam yemoq Pand yemoq; boʻsh kelmoq, yen-gilmoq. ◆ Maqtanchoqqa dam yemasman. Habibiy . ◆ Birovdan dam yemasman, soʻzga polvon, qah-ramonman der. "Mushtum" . Dam turmoq Jim boʻlmoq, tinch, dim turmoq. ◆ Dam turing, bitdi quloqlar, lahza, jon qurbaqalar. Muqimiy . Dami ichida Aytadiganini ay-tolmaydi, tili qisiq. ◆ Rayhon qishloqda, qizinikida turgan kunlarda Zumradbibining dami ichida boʻldi. H. Gʻulom, „Senga inti-laman“ . ◆ Tojiboy.. qizining yoʻqolganidan koʻra odamlar oʻrtasida isnodga qolishidan qoʻr-qardi. Er-xotinning dami ichida, undan-bundan soʻrab surishtiraylik deyishsa, gap-soʻz tarqab ketadi. S. Zunnunova, „Gulxan“ . Dami kesilmoq 1) gapi boʻlinmoq, soʻzlay olmay toʻxtab qolmoq. ◆ U Valixonga izoh berishga astoydil tayyorlangan edi, Vali-xonning qoʻl siltab, pad qilganini koʻrgach, dami kesilib, ogʻzini ochganicha, tek qarab qoldi. Sh. Toshmatov, „Erk qushi“ . ◆ Xubbiboi.. oʻzining “yoʻqligidan ” shikoyat qilish uchun ogʻzini jufpiasa ham, ammo birdan dami kesilib qoldi. A. Qodiriy, Obid ketmon; 2) koʻchma shiddati pasaymoq, susaymoq. ◆ Ammo bunda kuyovning ishtiroki koʻrilmay, shuning sha mening damim kesilibqoldi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . Damini kesmoq (yoki qirqmoq, qaytarmoq) 1) quvvatini ketkazmoq, taʼ-sirini pasaytirmoq. ◆ Issiqning va yogʻli ovqatlarning damini kesish uchun hech kim piyoladan, choynakdan qoʻl uzmas edi. Oybek, „Tanlangan asarlar; 2) taʼzirini bermoq, tarbiyalamoq; oldini olmoq“ . ◆ Ularning fikrlaricha, koʻpni koʻrgan mugʻambir va pishiq domla oʻqituvchi bolani yaxshilab tuzlamoqda va damini qaytarib qoʻymoqda edi. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ . ◆ Bu tadbir orqali ayrim koʻzboʻyamachi qalloblarning damini qirqmoqchi boʻlgashtr. Gazetadan .

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

dam

Etimologiyasi

II \f. jxj — bir nafaslik fursat; lahza; vaqt

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 On, lahza; kez, payt. ◆ Baxtli damshr. Bir dam jim qolmoq. Shu damgacha. Illy damda. Chilla, har dami tilla. Maqol . ■■ ◆ Bir dam oʻzini yoʻqotib, esankirab qoldi. S. Ahmad, „Ufq“ . ◆ Balki doʻstlar davrasida Kamim boʻlmas hech qachon. Lekin seni oʻsha damda Qaydan topay, onajon. A. Oripov, „Yillar armoni“ .

2 ayr. bogʻl. vazifasida. Baʼzan, go\, goho. ◆ Yoʻlchi ertadan kechgacha dam u ekinda, dam bu ekinda Qambar bshshn birga iipaydi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Suv dam oqizib ketadi, dam chetga otadi. S. Ahmad, „Ufq“ .

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

dam

Etimologiyasi

III f. Temirchilarning koʻra yoki oʻchoqdagi koʻmirni yondirish uchun havo yuboradigan, charmdan ishlangan asbobi. | Farhod

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

◆ Temirchidan bir koʻra, bir dam soʻrab oldi. “Farqod va Shirin” . ◆ Boshqa bir mullaning qorni ham temirchilarning damidek katta ekan. X. Toʻxtaboyev, „Shirin qovunlar mamlakati“ .

Dam bermoq (yoki bosmoq) Dam orqali oʻchoqqa, koʻraga havo yubormoq. ◆ Oʻchoqning orqasidagi uyda ikki kishi zoʻr berib, toʻxtovsiz oʻchoqqa dam beradi. Oydin, „Hazil emish“ . ◆ Akam meni taqachiga topshirdi. Yegan-ichganim badaliga ertadan kechgacha dam bosar edim. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ .

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

dam

Etimologiyasi

IV \f. ^j

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

Chet, qirgʻoq. ◆ Ibrohimov oyogʻini yozgani oʻrnidan turdi va ayvonning damiga borib.. uzoqdagi kaptarrang togʻlarga qaradi. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ .

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

dam

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

V \f. ^z) Asbobning kesadigan, oʻtkir tomoni, tigʻi; tigʻ. ◆ Pichoqning dami. Qilichning dami. Ketmonning dami. ti [ Ota-bek\ Xanjarini qinidan sugʻurib oldi-da, damini oydinga solib boqdi. A. Qodiriy,

Oʻtgan kunlar. ◆ Rahimberdi.. katta ketmonning damini egovlab, xirgoyi qilib oʻtirardi. X. Toʻxtaboyev, „Shonli avlod“ .

Pichoq damicha (yoki damiday) Juda yupqa. ◆ Choʻqqilarning uchi xuddi pichoq damiday chaqnab mypunmu. S. Ahmad, „Jimjitlik“ . Qilich damida yurmoq yoki qilich damiga oyoq qoʻymoq Xavfli, halokatli ish qilmoq yoki unga kirishmoq.

Antonimlari

ДАМ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

Ruscha _ru

dam I
1 вздох, дыхание; ◆ ~im qaytib ketyapti у меня дыхание спёрло; мне трудно дышать; ◆ shoshma, men ~imni rostlab olay не торопись, дай мне перевести дыхание; ◆ ~ingni chiqarma (букв. не дыши!) молчи!, держи язык за зубами!; ◆ ~ingni oʻchir! (букв. перестань дышать!) молчи!, замолчи!, молчать!; ◆ ~iga tortmoq втягивать в себя, в свою пасть (о драконе пожирающем свою добычу); ◆ ~i ichida qoldi или ◆  ~i ichida tushib ketdi (букв. у него перехватило дыхание) он прикусил язык; он не посмел и пикнуть, заикнуться, вымолвить слово; ◆ ~ solmoq, ~ urmoq дуть (на больного или на какой-л. предмет - при заговорах, заклинаниях); лечить симпатическими средствами;
2 отдых, передышка; ◆ ~ olish отдых; ◆ ~ olish kuni день отдыха; ◆ ~ olish uyi дом отдыха; ◆ ~ olmoq отдохнуть, передохнуть, сделать передышку; ◆ bolta tushguncha, kunda ~ olar погов. см. bolta;
3 воздух, газ или жидкость (скопившиеся в чём-л., нагнетённые во что-л.); ◆ ~ boʻlish вздутие, вспухание; ◆ ichim ~ boʻldi у меня вспучило живот; ◆ ~ bermoq 1) давать отдых; передышку; давать отдохнуть; ◆ mashinaga ~ bermoq дать передышку машине; 2) накачивать, надувать; ◆ velosiped shinasining ~i chiqib ketdi велосипедная шина спустила; ◆ suv ~ boʻldi вода образовала запруду;
4 пыл, пекло, жар; // жаркий, душный, знойный, удушливый; // жарко, душно, знойно; ◆ quyoshning ~i солнцепёк; ◆ olov ~ida oʻtirmoq сидеть у самого огня; ◆ Qiyom chogʻi edi. Quyosh ~ini gʻir-gʻir esang shamol kesar edi (Ойбек, «О. в. шабадалар») Был полдень. Порывистый ветерок умерял зной; ◆ 

• ~ yemoq 1) завариться (о чае); ◆ choy ~ yedi чай заварился; 2) свариться (о плове); ◆ ~ yedirmoq дать упреть (плову).
  

dam II
1 момент, время; миг, мгновение; ◆ bir ~da моментально, мгновенно; в один миг, в один момент; ◆ u ~lar те времена; ◆ shu ~gacha до этого момента; до сих пор; ◆ shu ~da в этот момент, в это время; ◆ oʻsha ~dan shu vaqtgacha с той самой поры до настоящего времени; ◆ ~ saqlamoq повременить с едой в расчете на лучшее блюдо; беречь аппетит; ◆ ~ oʻtmay вмиг, мигом, в одно мгновение, сейчас же; ◆ ~-badam поминутно; часто, то и дело; непрестанно;
◆ 2: ~ ..., ~ ... то …, то…; иногда, временами; ◆ ~ qor yogʻadi, ~ yomgʻir то снег идёт, то дождь.

dam III
мех (кузнечный); ◆ ~ bosmoq раздувать мех; подавать воздух мехами.

dam IV
1 лезвие, остриё; ◆ pichoq ~i лезвие ножа; ◆ qilich ~i остриё меча; ◆ pichoqning ~i qaytdi лезвие ножа затупилось; ◆ qilich ~idan oʻtkazmoq срубить голову (мечом, саблей);
2 перен. острота, крепость; ◆ sovuq suv garmdorining ~ini kesadi холодная вода смягчает остроту перца.