xudo

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

xu-do

Etimologiyasi

XUDO Bu ot tojik tilida 'oʻz' maʼnosini ifodalaydigan xud birligiga (q.) -o koʻshimchasini (ТжРС, 543) qoʻshib hosil qilingan boʻlib, 'Ollo' maʼnosini anglatadi (ТжРС, 429; OʻTIL, II, 336).
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (III-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

[ fors. - iloh, xudo; hukmdor xoʻjayin ]

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 Diniy tushunchaga, xususan Islom diniga koʻra, butun mavjudotni, butun olamni yaratgan va uni boshqaruvchi oliy ilohiy kuch; har qanday dinning eʼtiqod qilish asosi (musulmonlarda: "Alloh" soʻzining sinonimi). ◆ Xudo butun jonivorlarni yaratib boʻlib, har qaysisiga umr ulashadigan boʻlibdi. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ ◆ -Mirzo Anvar inimga xudo martaba ato qilgan emish deb eshitdim, — dedi Safar boʻzchi.. A.Qodiriy, „Mehrobdan chayon“

Avvali xudo. Avvalo Xudoning xohishi, qudrati bilan. ◆ [Ibn Yamin:] Qizimning jonini avvali xudo, qolaversa, siz asrab qoldingiz. K.Yashin, „Hamza“ . Azbaroyi xudo. ◆ -Agar eshikni yopib uxlasang, azbaroyi xudo, hujrangda bir haftagacha tong otmaydi, — dedi Mirvali. A.Qodiriy, „Kichik asarlar“ .

Xudo asrasin (yoki saqlasin) Biror noxushlik, falokat, zararli kimsaga yoʻliqmaslikni tilab aytiladigan ibora. ◆ Ishqilib, oʻzingga ehtiyot boʻl, bolam. Biror falokatdan xudo asrasin! Gʻulom, „Mashʼal“ . ◆ [Meʼmor:] Munofiqlardan xudo asrasin! muhsin, „Meʼmor“ .

Xudo berdi Baxtli, davlatli boʻldi yoki nima istasa, shuni qila oladi kabi maʼnolarni ifodalaydi. ◆ Keyin Gulnorga xudo beradi, u erka, arzanda xotin boʻlib, erga suyalib, koʻngliga nima kelsa, shuni qiladi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

Xudo bilsin (yoki biladi) Kim biladi deysiz, ehtimol. ◆ Qorongʻida yaxshi ajratolmadim, tusini gʻira-shira anovi qora Homidga oʻxshatdim. Tagʻin umi, boshqami, xudo bilsin, shatir-shutir qildida, chiqib ketdi. A.Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .

Xudo koʻrsatmasin Biror koʻngilsiz voqea yuz bermasligini tilab aytiladigan ibora. ◆ Agar bu kasallik mahalliy xalqqa ham yuqsa bormi, xudo koʻrsatmasin, anaunda koʻrasiz qiyomatni.. K.Yashin, „Xamza“ .

Xudo koʻtarsin! yoki Xudo olsin! qargʻ. Biror kimsaga boʻlgan nafratni ifodalab, unga oʻlim tilab aytiladigan ibora. ◆ Zulfizar ichida: "Xudo koʻtarsin seni" dedi-yu, qadamini tezlatdi. K.Yashin, „Hamza“ .

Xudo rahmati yoki Xudo rahmat qilsin Rahmatli (marhumni hurmat bilan tilga olganda aytiladigan ibora). ◆ Kitoblar ikki joyda yolgʻon aytishni maʼqul degan ekanlar: bittasi — eru xotinning orasida, ikkinchisi — ikki moʻʼminni bitirish uchun. Buni xudo rahmati domlam oʻqib berar edilar, — dedi Safar boʻzchi. A.Qodiriy, „Mehrobdan chayon“ . ◆ [Olchinbek:] Boshingizga tushgan ishlarning hammasidan xabarim bor. Kampirning oʻlimi, xudo rahmat qilsin, yangi yozgan asarlaringizning yoʻq qilinishi.. K.Yashin, „Hamza“ .

Xudo urgan 1) yomon, razil, yaramas. ◆ Xoʻjayin togʻang juda xudo urgan odam. Uying kuygur, shuncha yil ishlatib, endi koʻchaga tashlaydimi? Oybek, „Tanlangan asarlar“ . 2) nochor, rasvo. ◆ Men sizga: "Qopongʻich, jangari it topib keling!" desam, xudo urgan itni topib kelibsiz. "Latifalar" .

Xudo urdi Rasvo boʻldi; ishning pachavasi chiqdi. ◆ [Odam] Ichkilikka berildimi, xudo urdi, Obroʻ ketib, yoʻqoladi tamom burdi. T.Ioʻldosh . ◆ Keyin yerga engashib, qoʻllariga katta bir tosh oldilar. Yuragim shuv etdi: "Obbo, xudo urdi", dedim. P.Tursun, „Oʻqituvchi“ .

Xudo urdiketdi Nahotki shunday boʻlsa? ◆ Qoʻying-ey, Rahimjon, gapirmang-ey! Xudo urdi-ketdi. Qizim qoʻlingizga tushgandan beri bir kun roʻshnolik koʻrmadi. A.Qahhor, „Sarob“ .

Xudo uribdimi Boʻlmagan gap, oʻlibmanmi, naxotki shunday boʻlsa? ◆ Meni xudo uriptimi, unday deganim yoʻq.

Xudo xayringni bersin Yaxshi tilak, minnatdorlik bildiruvchi ibora. ◆ Jon birodar, xudo xayringni bersin, bu yaxshiligingni ikki dunyoda unutmasman. S.Siyoyev, „Yorugʻlik“ .

Xudo haqi Toʻgʻrisi; chindan ham, haqiqatda ham. ◆ Xudohaqi, odam haddan tashqari qoʻrqsa, qiziq boʻlar ekan. A. Qahhor, „Sarob“ .

Xudoga nima yozdim? Nima gunoh qildim, gunohim yoʻq ediku?!" mazmunidagi ibora. ◆ [Matpano:] Xudoga nima yezdim? Nahot utgan-ketganning qoʻliga termilib, qarib-chirib ado boʻlajakman? S.Siyoyev, „Yorugʻlik“ .

Xudoga soldim Jazosini xudo bersin. ◆ Gulsumbibi qizining boshini siladi, yigʻlab gapirdi: -Koʻy, qizim, Nuri tuhmat qilgan boʻlsa, xudoga soldim. Oʻzi bir kun jazosini tortar, bir kun izza boʻlar. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

Xudoga topshirdim Xayrlashish chogʻida aytilib, xudo har qanday yomonlikdan asrasin, sogʻ boʻl, omon boʻl, degan mazmunni bildiradi. ◆ Xudoga topshirdim, Kumush, qazom yetib koʻrolmay qolsam, mendan rozi boʻl! A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .

Xudoga (ming marta, beadad) shukur! 1) biror narsaga erishilganda aytilib, mamnunlik, shukronani bildiradi. ◆ Xudoga shukur, toʻy koʻrdim, chimildiqqa kirdim, orzu-havas koʻrdim. I.Rahim, „Chin muhabbat“ . 2) oʻzaro hol-ahvol soʻrashilganda, javob tarzida aytiladi. ◆ [Otabek:] Tuzukmisiz, ota? -Xudoga shukur! — dedi Hasanali. A.Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .

Xudoyimdan oʻrgulay Xudoga shukur. ◆ -Xudoyimdan oʻrgulayki, — dedi Kumush entikib va dahshatlanib, — yomonlarning jazosini oʻzi bergan. A.Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .

2 Koʻpxudolikda olamning qandaydir bir qismining oliy hukmdori. ◆ Sevgi xudosi. Urush xudosi. ◆ Goʻzallikning qoshida axir Choʻkka tushgan hatto xudolar. A.Oripov .

Sinonimlari

Tangri, Rabb/Robb.

Antonimlari

ХУДО. Oʻzbek tilining izohli lugʻati maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

• Altaycha: кудай
• Osetincha: хуцау
• Qorachoy-Balqarcha: тейри
• Urumcha: ałłax
• Yangi Oromiycha: ܐܠܗܐ
• Yoqutcha: таҥара

Ruscha _ru

xudo
1 бог; господь; ◆ majusiylarning xudolari языческие боги, языческие божества; ◆ xudo xohlasa если богу будет угодно; бог даст; ◆ xudoga shukur слава богу, благодарение богу; ◆ xudo saqlasin или ◆  xudo koʻrsatmasin не дай бог, избави бог, боже сохрани, боже упаси; ◆ xudo yorlaqab (или yallaqab) разг. по милости бога, по милости божьей; ◆ nechuk xudo yorlaqadi ирон. как это бог надоумил вас (употребляется обычно, если кто-л. пожалует к кому-л. или сделает что-л. доброе); ◆ xon boqdi - xudo boqdi посл. у хана - сохранно (соотв. как у Христа за пазухой); ◆ xudo berganni mulla bermas посл. мулла не дает того, что дает бог; ◆ oʻzi kelgan mehmon - atoyi xudo, chaqirib kelgan mehmon - baloyi xudo посл. незваный гость - дар божий, званый гость - божье наказание; ◆ xudo haqi или◆  azbaroyi xudo ей-богу, клянусь богом, честное слово; Xudo haqi, bu narsa hazil edi (Ойбек, «Ќутлуѓ ќон») Ей-богу, это была шутка; ◆ xudo ursin (букв. пусть бог накажет) ей-богу, честное слово; ◆ uni xudo urdi (букв. бог наказал его) с ним стряслась беда, у него дела плохи; ◆ xudo urgan (букв. наказанный богом) очень плохой, скверный, паршивый; ◆ xudo urgan yolgʻonchi отъявленный лгун; ◆ xudo bilsin бог знает, никто не знает; ◆ xudo rahmatli покойный; ◆ xudo rahmati eshon покойный ишан; ◆ xudo urdi ketdi боже мой (выражает крайнее удивление, возмущение; употребляетсяженщинами); ◆ xudo urdi ketdi, munchayam yalqov ekansan! боже мой, какой же ты лентяй!; ◆ obba xudo urdi! 1) вот наказание божье!; 2) вот тебе и на!; ◆ xudo oʻlim bersin или ◆  xudo koʻtarsin (или olsin) бран. чтоб бог послал ему смерть, чтоб бог отнял у него душу; чтоб он сдох (употребляется женщинами); Xudo koʻtarsin oʻshalardi, oʻziniyam, gapiniyam (Ћамза) Чтоб сгинуть им самим и их словам; ◆ xudo berdi unga 1) ему повезло, ему везёт; 2) ему и карты в руки; 3) он дорвался; он может теперь заниматься своим любимым делом беспрепятственно; ◆ qochgan ham xudo deydi, quvgan ham посл. и беглец призывает бога, и преследователь; ◆ yo ol xudo, yo ber xudo (букв. о господи, или дай, или возьми) либо пан, либо пропал; ◆ Bizniki yo ol xudo, yo ber xudo (Ћамза) У нас так; либо пан, либо пропал; ◆ xudo yoʻliga qolmoq 1) оставаться без присмотра, без надзора, без ухода; 2) останавливаться; приостанавливаться; ◆ ish xudo yoʻliga qoldi 1) работа брошена на произвол судьбы; 2) работа приостановилась; ◆ xudoga solmoq возлагать на бога, предоставлять судить богу; ◆ Qoʻy, qizim, Nuri tuhmat qilgan boʻlsa, xudoga soldim (Ойбек, «Ќутлуѓ ќон») Будет, доченька, если Нури наклеветала, пусть её осудит бог; ◆ xudoning bergan kuni уст. каждый божий день, ежедневно; ◆ xudodan qaytgan богоотступник; ◆ xudo xayringizni bersin ради бога;
2 перен. бог, владыка.