Oʻzbekcha (uz)
tahrirlash

Morfologik va sintaktik xususiyatlari tahrirlash

to-mir

Aytilishi tahrirlash

Etimologiyasi tahrirlash

TOMIR 'qon harakatlanadigan naychalar1. Uning chakka tomirlari boʻrtdi (Abdulla Qahhor). Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu ot tamar (ДС, 529), tamur (Devon, I, 343; DS. 531), tamïr (ПДП, 426; Devon, I, 456; DS, 530) shakllarida ishla — tilgan. Koʻrinib turibdiki, -(a)r, -(u)r, -(ï)r qism-lari ayni bir qoʻshimchaga teng; bu qoʻshimcha feʼldan ot yasashga xizmat qiladi, lekin tam— feʼli qanday maʼnoni anglatganini aniq aytish qiyin; bu feʼl 'tomchi holatida tush—' maʼnosini anglatgan boʻlsa ke — rak degan fikr mavjud (ЭСТЯ, III, 144). Bu otning aso — siy shaklini tamïr deb belgilasak, oʻzbek tilida a un — lisi â unlisiga almashgan, ï unlisining qattiqlik belgisi yoʻqolgan boʻlib chiqadi: tam— + ïr = tamïr > tâmir.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari tahrirlash

Maʼnosi tahrirlash

1 anat. Odam va hayvonlar ta-nasida qon yoki limfa oqadigan naychasi-mon aʼzo. ◆ Tomirdan qon olmoq. Tomirga dori quymoq. shsh Toʻlagan yerga qarab jim qoldi. Uning chakka tomirlari boʻrtdi, burnininguchi yiltiradi. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ .

Qon tomirlari Arteriyalar, kapillyar-lar va venalardan iborat tomirlar. q. ar-teriya(lar), arteriola(lar), vena(lar), ka-pillyar(lar).

2 koʻchma Umuman, narsa-hodisaning hayoti, faoliyatini taʼminlovchi omil, vosita. ◆ Sanoatning yuragidir marten pechi, Yurak boʻlgach, ishlaydi-da erta-kechin. Bu yurakni yurgizadi usta Anvar, Sanoatning tomiriga poʻlat oqar. "Mushtum" . ◆ Qishloqning hayot tomiri urib turgan har bir joyda.. tashabbus yaqqol sezilib tu radi. Gazetadan .

3 s. t. Yurak harakati natijasida qon tepishi; puls.

Tomirni (yoki tomir) urishini (yoki tepi-shini) koʻrmoq Tomirni ushlab, yurak, qon harakatini, pulsni aniqlamoq. ◆ Tabib, Ota-bekdan voqeani soʻrab bilgandan soʻng, Kumush-ning tomirini koʻrib, labini tishlab qoldi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .

4 s. t. Mushaklarni suyakka biriktiruv-chi puxta, elastik toʻqima; pay. ◆ [Yoʻlchi].. Tomiri tortishgan odam kabi, bir lahza qotib qoldi, soʻng qilichini mahkam ushlab, bukchayib, ohistagina yerga yiqildi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Tomirlarini yozish uchun boshini orqaga tashlab, bir-ikki silkitib oldi. S. Karomatov, „Oltin qum“ .

5 biol. Oʻsimlik tanasida suyuqlik va undagi erigan moddalar oqadigan toʻqima naychalar.

6 bot. Ildiz. ◆ Ariq boʻylarida, qir etak-larida oʻtgan yilgi oʻtlarning tomiridan nozik maysalar unib chiqa boshlagan. S. Anorboyev, „Oqsoy“ . ◆ Agar u har kuni ertalab, kech-qurun soyga tushmaganda edi, koʻza-koʻza suv quyib, tomiriga nam yubormaganda edi, oʻrik allaqachon xazon boʻlardi. Sh. Rashidov, „Boʻ-rondan kuchli“ .

7 koʻchma Ildiz, negiz. ◆ Yaxshi naql — tomiri aql. Maqol . ■■ ◆ Joʻraxon bu muhim masala-ni aytishdan bosh tortganda, buning tomiri juda uzoq ekanligini Gʻulomjon darrov fahmshb oldi. M. Ismoiliy, „Fargʻona t“ . o.

Tomiriga (yoki ildiziga, oyogʻiga, tagiga) bolta urmoq. q. bolta. ◆ Elmurod oʻzining ja-holatga qarshi boʻlgan bilimini odamlarga yoyish bilan domlaning tomiriga bolta ura-yotganini yaxshi fahmlamasdi. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ . Tomir otmoq (yoki yoymoq). 1) il-dizini har tarafga yoʻnaltirmoq, ildizi rivojlanmoq; 2) asosli holda oʻrnashib yashamoq, rivojlanmoq. ◆ Ammo butun bir soboli yashab, tomir otib qolgan bejirim joy-larni yoʻq qilish — xutor sistemasini yoʻ-qotish, degan gapga kirmaydi. J. Abdullaxonov, „Xonadon; 3) har tomonga yoʻnalmoq“ . ◆ Sherbek katta koʻcha toʻrt tomonga tomir otgan joyda toʻxtab qoldi. S. Anorboyev, „Oqsoy; 4) tarqalmoq, koʻpaymoq“ . ◆ Odamshr orasida ham devpechak borligini, u asta tomir yoyib borayotganini bshgardi-yu, ammo oʻsha devpechakning ildizini topa/shay dogʻda edi. S. Ahmad, „Hukm“ .

8 koʻchma Bir-birini qoʻllovchi, bir-biriga homiylik qiluvchi kishilar oʻrtasida-gi oʻzaro bogʻlanish, aloqa; ildiz. ◆ Zatakoʻz domlayam, Turdivoy xalfayam, hammasi.. Bu-larning tomiri uzun, Zagʻchakoʻz mudarris boʻlgan ekan, oʻgʻillari, shogirdlari katta-katta amalda deyishadi. P. Tursun, „Oʻqi-tuvchi“ . ◆ Shuhratparastlar xalqqa yuqoridan qanday zarar yetkazgan boʻlsalar, pastdan ham shunday zarar yetkazganlar. Ularning tomiri bitta. H. Gʻulom, „Senga intilaman“ .

9 shv. Qarindosh, urugʻ; qarindoshlik rishtasi. ◆ Yurtga dongʻi ketgan Jonaliboy-ga, Qizing berib, boyga tomir boʻlaylik. Poʻlkan . ◆ Tojiboy oʻzi kambagʻallardan boʻlsa ham, tomiri Olaxoʻja maxsum bshshn tutash-gan edi. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ .

10 shv. Tutingan oʻrtoq, yaqin doʻst. To-miringni maqtama, yomon chiqsa, qaytasan. Maqol. ■■ Ikki oʻrtada soʻz bergandik, to-mirmiz deb, Zuvalasi ayrim bitta xamir-miz deb. Gʻ. Gʻulom. ◆ Mingning zotini bilgandan birning otini bil, deganlar, tanishib qoʻyashshk, tomir. A. Muxtor, „Qoraqalpoq qis-sasi“ .

Sinonimlari tahrirlash

Antonimlari tahrirlash

ТОМИР. Oʻzbek tilining izohli lugʻati maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari tahrirlash

Ot tahrirlash

tomir (koʻplik tomirlar)

Ruscha ru

tomir
1 жила, кровеносный сосуд; ◆ qon tomirlari кровеносные сосуды; ◆ tomiridan qon olmoq брать кровь из вены; ◆ tomiriga dori quymoq вливать лекарство в вену;
2 разг. пульс; ◆ tomir koʻrmoq щупать (считать) пульс; ◆ tomir tepishi (или urishi) биение пульса, пульсация; ◆ tomirning toʻxtab-toʻxtab tepishi (или urishi) пульс с перебоями;
3 жила, жилы; ◆ tomir tortishishi судорога; ◆ tomirlari boʻshashgan со слабым пульсом; ослабевший, раскисший;
4 разг. корень; корни; связи; ◆ tomir otmoq (или yoymoq, olmoq) пускать корни, укореняться; ◆ tomirini quritmoq искоренять, совершенно уничтожать (кого-что-л.); tag (или tub)◆ -tomiri bilan tugatmoq искоренять, уничтожать с корнем;
5 обл. родственник;
6 перен. самый близкий друг; названый брат; ◆ Ikki oʻrtada soʻz bergandik, tomirmiz, deb... (Ѓ. Ѓулом, «Кўкан») Мы друг другу дали слово, что мы настоящие друзья (названые братья);
7 бот. корень.