tomir

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

to-mir

Etimologiyasi

TOMIR 'qon harakatlanadigan naychalar¹. Uning chakka tomirlari boʻrtdi (Abdulla Qahhor). Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu ot tamar (ДС, 529), tamur (Devon, I, 343; DS. 531), tamïr (ПДП, 426; Devon, I, 456; DS, 530) shakllarida ishla — tilgan. Koʻrinib turibdiki, -(a)r, -(u)r, -(ï)r qism-lari ayni bir qoʻshimchaga teng; bu qoʻshimcha feʼldan ot yasashga xizmat qiladi, lekin tam— feʼli qanday maʼnoni anglatganini aniq aytish qiyin; bu feʼl 'tomchi holatida tush—' maʼnosini anglatgan boʻlsa ke — rak degan fikr mavjud (ЭСТЯ, III, 144). Bu otning aso — siy shaklini tamïr deb belgilasak, oʻzbek tilida a un — lisi â unlisiga almashgan, ï unlisining qattiqlik belgisi yoʻqolgan boʻlib chiqadi: tam— + ïr = tamïr > tâmir.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 anat. Odam va hayvonlar ta-nasida qon yoki limfa oqadigan naychasi-mon aʼzo. ◆ Tomirdan qon olmoq. Tomirga dori quymoq. shsh Toʻlagan yerga qarab jim qoldi. Uning chakka tomirlari boʻrtdi, burnininguchi yiltiradi. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ .

Qon tomirlari Arteriyalar, kapillyar-lar va venalardan iborat tomirlar. q. ar-teriya(lar), arteriola(lar), vena(lar), ka-pillyar(lar).

2 koʻchma Umuman, narsa-hodisaning hayoti, faoliyatini taʼminlovchi omil, vosita. ◆ Sanoatning yuragidir marten pechi, Yurak boʻlgach, ishlaydi-da erta-kechin. Bu yurakni yurgizadi usta Anvar, Sanoatning tomiriga poʻlat oqar. "Mushtum" . ◆ Qishloqning hayot tomiri urib turgan har bir joyda.. tashabbus yaqqol sezilib tu radi. Gazetadan .

3 s. t. Yurak harakati natijasida qon tepishi; puls.

Tomirni (yoki tomir) urishini (yoki tepi-shini) koʻrmoq Tomirni ushlab, yurak, qon harakatini, pulsni aniqlamoq. ◆ Tabib, Ota-bekdan voqeani soʻrab bilgandan soʻng, Kumush-ning tomirini koʻrib, labini tishlab qoldi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .

4 s. t. Mushaklarni suyakka biriktiruv-chi puxta, elastik toʻqima; pay. ◆ [Yoʻlchi].. Tomiri tortishgan odam kabi, bir lahza qotib qoldi, soʻng qilichini mahkam ushlab, bukchayib, ohistagina yerga yiqildi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Tomirlarini yozish uchun boshini orqaga tashlab, bir-ikki silkitib oldi. S. Karomatov, „Oltin qum“ .

5 biol. Oʻsimlik tanasida suyuqlik va undagi erigan moddalar oqadigan toʻqima naychalar.

6 bot. Ildiz. ◆ Ariq boʻylarida, qir etak-larida oʻtgan yilgi oʻtlarning tomiridan nozik maysalar unib chiqa boshlagan. S. Anorboyev, „Oqsoy“ . ◆ Agar u har kuni ertalab, kech-qurun soyga tushmaganda edi, koʻza-koʻza suv quyib, tomiriga nam yubormaganda edi, oʻrik allaqachon xazon boʻlardi. Sh. Rashidov, „Boʻ-rondan kuchli“ .

7 koʻchma Ildiz, negiz. ◆ Yaxshi naql — tomiri aql. Maqol . ■■ ◆ Joʻraxon bu muhim masala-ni aytishdan bosh tortganda, buning tomiri juda uzoq ekanligini Gʻulomjon darrov fahmshb oldi. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ .

Tomiriga (yoki ildiziga, oyogʻiga, tagiga) bolta urmoq. q. bolta. ◆ Elmurod oʻzining ja-holatga qarshi boʻlgan bilimini odamlarga yoyish bilan domlaning tomiriga bolta ura-yotganini yaxshi fahmlamasdi. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ . Tomir otmoq (yoki yoymoq). 1) il-dizini har tarafga yoʻnaltirmoq, ildizi rivojlanmoq; 2) asosli holda oʻrnashib yashamoq, rivojlanmoq. ◆ Ammo butun bir soboli yashab, tomir otib qolgan bejirim joy-larni yoʻq qilish — xutor sistemasini yoʻ-qotish, degan gapga kirmaydi. J. Abdullaxonov, „Xonadon; 3) har tomonga yoʻnalmoq“ . ◆ Sherbek katta koʻcha toʻrt tomonga tomir otgan joyda toʻxtab qoldi. S. Anorboyev, „Oqsoy; 4) tarqalmoq, koʻpaymoq“ . ◆ Odamshr orasida ham devpechak borligini, u asta tomir yoyib borayotganini bshgardi-yu, ammo oʻsha devpechakning ildizini topa/shay dogʻda edi. S. Ahmad, „Hukm“ .

8 koʻchma Bir-birini qoʻllovchi, bir-biriga homiylik qiluvchi kishilar oʻrtasida-gi oʻzaro bogʻlanish, aloqa; ildiz. ◆ Zatakoʻz domlayam, Turdivoy xalfayam, hammasi.. Bu-larning tomiri uzun, Zagʻchakoʻz mudarris boʻlgan ekan, oʻgʻillari, shogirdlari katta-katta amalda deyishadi. P. Tursun, „Oʻqi-tuvchi“ . ◆ Shuhratparastlar xalqqa yuqoridan qanday zarar yetkazgan boʻlsalar, pastdan ham shunday zarar yetkazganlar. Ularning tomiri bitta. H. Gʻulom, „Senga intilaman“ .

9 shv. Qarindosh, urugʻ; qarindoshlik rishtasi. ◆ Yurtga dongʻi ketgan Jonaliboy-ga, Qizing berib, boyga tomir boʻlaylik. Poʻlkan . ◆ Tojiboy oʻzi kambagʻallardan boʻlsa ham, tomiri Olaxoʻja maxsum bshshn tutash-gan edi. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ .

10 shv. Tutingan oʻrtoq, yaqin doʻst. To-miringni maqtama, yomon chiqsa, qaytasan. Maqol. ■■ Ikki oʻrtada soʻz bergandik, to-mirmiz deb, Zuvalasi ayrim bitta xamir-miz deb. Gʻ. Gʻulom. ◆ Mingning zotini bilgandan birning otini bil, deganlar, tanishib qoʻyashshk, tomir. A. Muxtor, „Qoraqalpoq qis-sasi“ .

Antonimlari

ТОМИР. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Ot

tomir (koʻplik tomirlar)

• Turkcha: damar

Ruscha _ru

tomir
1 жила, кровеносный сосуд; ◆ qon tomirlari кровеносные сосуды; ◆ tomiridan qon olmoq брать кровь из вены; ◆ tomiriga dori quymoq вливать лекарство в вену;
2 разг. пульс; ◆ tomir koʻrmoq щупать (считать) пульс; ◆ tomir tepishi (или urishi) биение пульса, пульсация; ◆ tomirning toʻxtab-toʻxtab tepishi (или urishi) пульс с перебоями;
3 жила, жилы; ◆ tomir tortishishi судорога; ◆ tomirlari boʻshashgan со слабым пульсом; ослабевший, раскисший;
4 разг. корень; корни; связи; ◆ tomir otmoq (или yoymoq, olmoq) пускать корни, укореняться; ◆ tomirini quritmoq искоренять, совершенно уничтожать (кого-что-л.); tag (или tub)◆ -tomiri bilan tugatmoq искоренять, уничтожать с корнем;
5 обл. родственник;
6 перен. самый близкий друг; названый брат; ◆ Ikki oʻrtada soʻz bergandik, tomirmiz, deb... (Ѓ. Ѓулом, «Кўкан») Мы друг другу дали слово, что мы настоящие друзья (названые братья);
7 бот. корень.