quloq

Oʻzbekcha (uz)

quloq 1

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

qu-loq

Etimologiyasi

QULOQ I 'eshigish aʼzosi. ◆ Qiy-chuv , chagir-chug'ur quloqni kar hiladi Abdulla Qahhor . Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu ot qulaq, qulgʻaq, qulqaq, hatto qulxaq shakllarida talaffuz qilingan (ДС, 465); Mahmud Koshgʻariy bu talaffuz shakllaridan qulaq shaklini toʻgʻri deb taʼkidlagan (Devon, I, 364). ПДПda bu soʻz qolaq, qolqaq tarzida berilgan (414—bet). DSda havola tarzida qolgʻaq, qolqaq shakllari ham keltirilgan (454- bet). Bu soʻzning talaffuz shakllarini qiyoslab, birinchi boʻgʻinda unli almashinuvi, shu boʻgʻin oxirida undosh almashinuvi va tushishi voqe boʻlganini aytish mumkin. Bu ot asli qul- feʼlining 'takror' maʼnosini ifo — dalovchi -gʻa qoʻshimchasi bilan hosil qilingan shaklidan —q qoʻshimchasi bilan yasalgan; keyinchalik gʻ undoshi talaffuz qilinmay qoʻygan, ikkinchi boʻgʻindagi a unlisi â unlisiga almashgan: (qul- + gʻa = qulgʻa-) + Q = qulgʻaq > qulaq > qulâq. Qadimgi turkiy til aks ettirilgan manbalarda qul- (qol-) feʼli mustaqil soʻz sifatida keltirilmagan; Mahmud Koshgʻariy lugʻatida berilgan qulaqlïgʻ neŋ (tutqichli narsa) misoli asosida qul-feʼli asli 'tut-¹, 'ushla-' (bu yerda - tovushni) maʼnosini anglatgani maʼlum boʻladi. Xuddi shu maʼno oʻzbek tilidagi 'katta suvdan kichik suv ajraladigan yer' maʼnosini anglatuvchi qulaq II soʻzi asosida ham yotadi (¹ suvni tutib qolish oʻrni').

QULOQ II q. quloq I
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

quloq I

1 Odam hamda umurtqali hayvonlarning eshitish hamda muvozanat aʼzosi va uning tashqi qismi. ◆ Odamning qulogʻi . ◆ Otning qulogʻi . ◆ Quloq pardasi . ◆ Quloq suprasi . ◆ Quloq kasalliklari . ◆ Quloqqa boldok taqmoq . ◆ Qulogʻini (qulogʻidan) choʻzmoq . ◆ Qiy-chuv, chagʻir-chugʻur quloqni kar qiladi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ ..qoʻchqor qoʻngʻiroqli quloqlarini erkalanib silkidi. Gazetadan .

Jon qulogʻi bilan yoki jon qulogʻini tutib Butun diqqat-eʼtibor bilan; eshitishga butunlay berilib. ◆ Majlis ahli uning nutqini jon qulogʻi bilan tingladi. N. Safarov, „Olovli izlar“ . ◆ Millatning buyuk oʻgʻlonlari, oqila va zarifalari soʻzlaganda, ularni jon qulogʻimiz bilan eshitamiz. Gʻ. Salomov, „Tarjima nazariyasiga kirish“ . ◆ ..uning gaplariga jon qulogʻini tutib turgan Nuqraning sekin nafas olishi — nafis koʻksining sekin borib kelishi ham sezilib turardi. Mirmuhsin, „Nuqra“ .

Ikki qulogʻi Oʻrin kelishigidagi soʻz bilan qoʻllanib, butun eshitish, diqqat-eʼtibor shu soʻz bildirgan shaxs yoki narsaga qaratilganlikni bildiradi. ◆ Tun yarmidan ogʻib, atrof jimishi bilan ikki qulogʻim derazada boʻladi. Deraza tagiga noʻxatdek narsa tushsa sezaman.. R. Fayziy, „Choʻlga bahor keldi“ .

Ogʻzi qulogʻida Nihoyatda xursand. ◆ ..ja xursand, ogʻzi qulogʻida, yoʻrgʻalagancha ketyapti. E. Raimov, „Ajab qishloq“ . ◆ Toʻraning ogʻzi qulogʻida, koʻngli nimadandir taskin topgan edi. N. Fozilov, „Diydor“ .

Quloq bermoq ayn. quloq solmoq 1). ◆ Muharrir.. bir yarim soat bekorga oʻtgan vaqtga achinib, bizga quloq berdi. A. Qahhor, „Sarob“ .

Quloq-miyani yemoq (yoki qoqmoq) q. quloq-miya. ◆ Ilgari.. "Erkak degan roʻzgʻorni but qilib qoʻyadi-da!" deb shangʻillab, quloq-miyani yerdi.. "Yoshlik" . ◆ Buvnisa xola erining quloq-miyasini qoqib, shu yil Sodiqjon kanikulga kelganida, albatta uylantirib qoʻyajagini aytdi. R. Fayziy, „Choʻlga bahor keldi“ .

Quloq osmoq ayn. quloq solmoq 1). ◆ Agar surishtirib, haqiqatni oʻrniga qoʻyaman desa, uning va u singarilarning soʻzini hamma yerda tinglashadi. R. Rahmonov, „Tinib-tinchimas“ .

Quloq solmoq 1) eshitib eʼtiborini qaratmoq; quloq tutmoq. ◆ Hamma jim turib quloq soldi. Hech qanday ovoz yoʻq edi. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ .; 2) quloq tutib eshitmoq; tinglamoq. {{misol|Raʼno ham Anvarning soʻziga diqqat bilan quloq solar va koʻpincha hisobsiz savollari bilan uni koʻmib tashlardi.|A. Qodiriy|Mehrobdan chayon; 3) diqqat bilan tinglamoq va uni hisobga olmoq, unga amal qilmoq. ◆ Husayn Boyqaro Navoiyni qattiq hurmat qiladi, uning oqilona gaplariga quloq soladi. "OʻTA" .

Quloq tishlash etn. Bolalikdan unashib qoʻyish (quloqtishlatib). ◆ Toʻtixon bilan Nabijonning yulduzi bir-biriga toʻgʻri kelmadi. Yoshlikdagi quloq tishlashlarham chippakka chiqdi. "Mushtum" .

Quloq tutmoq ayn. quloq solmoq 1), 2). ◆ Eshik yopilgach, boshliq zipillagancha yurib, ostonaga yaqinlashdi-da, egilib, qabulxonaga quloq tutdi. N. Aminov, „Qahqaha“ . ◆ Fotima bundoq quloq tutsa, maʼruzachilarning gaplari yuz foiz toʻgʻri. T Ashurov, „Oq ot“ .

Quloq eshitmagan Hech kim eshitmagan, hech kimga maʼlum boʻlmagan. ◆ Zamin qandaydir kuchli quvvatdan titrab ketdi va shu lahzada quloq eshitmagan porpiash roʻy berdi. Gazetadan .

Quloq qoqmay Hech qanday eʼtirozsiz, gap-soʻz qilmay. ◆ Buning gʻayriqonuniy ekanligini tushunib turgan yigit "jindakkina" deb atalgan 600 soʻmni quloq qoqmay eplashtirib olib keldi. "Mushtum" .

Quloqqa olmoq Eshitib, unga eʼtibor qaratmoq, amal qilmoq. ◆ [Otabek] goʻyo majburiyat ostida ota nasihatini quloqqa oladigandek boʻyin egib oʻtirar edi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .

Qulogʻi bitmoq Eshitmaydigan boʻlib qolmoq (asosan vaqtincha eshitmay qolmoq). ◆ Muttasil portlashlar zarbidan Ahmadjonning qulogʻi bitgan, biron joyga snaryad yoki bomba tushganini tuproq koʻtarilib tushganidangina bilar edi. A. Qahhor, „Oltin yulduz“ .

Qulogʻi ding q. ding.

Qulogʻi ding boʻlmoq (yoki tikkaymoq) Biror narsa taʼsirida hushyor tortib, eshitishga shaylanmoq. ◆ Hasanalining quloqlari tikkayib, oʻrnidan turdi, koʻzi olalangan edi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .

Qulogʻi yoʻq Gap uqmaydigan; quloqsiz. ◆ Qulogʻi yoʻq bola boʻlyapsan .

Qulogʻi ostida (yoki tagida) qolmoq Oʻlmoq. ◆ Qushxonaga kirib, ne koʻz bilan koʻray, miqqiyning qulogʻi ostida qolgan, yaʼni oʻlgan edi. Gʻ. Gʻulom, „Shum bola“ . ◆ Shunday qilinmaganda, har ikki tomondan bir necha kishining qulogʻi ostida qolishi turgan gap edi. M. Muhammadjonov, „Turmush urinishlari“ .

Qulogʻiga aytadigan gap Hech kimga eshittirmay, faqat oʻziga aytiladigan gap. ◆ ..ikkita xat yozdi. Birinchi xatku boshdan-oyoq "rahmat"dan iborat edi, keyingisida "qulogʻingizga aytadigan gapim bor" degan mazmunda shama qildi. A. Qahhor, „Koʻk konvert“ .

Qulogʻiga aytmoq Hech kimga eshittirmay, faqat oʻziga aytmoq.

Qulogʻiga yetmoq Eshitmoq (eshitilmoq). ◆ Bir kun Sirojiddinning: "Farmonovga oʻxshagan amaldorlar noʻnoq dorbozni eslatadi", degani Farmonovning qulogʻiga yetibdi. Mirmuhsin, „Sozanda“ .

Qulogʻiga (gap) kirmaydi 1) eshitmaydi, tinglamaydi. ◆ Olimjon, mani koʻzim sandan boʻlak bolalarni koʻrmaydi. Sandan boshqaning soʻzi qulogʻimga kirmaydi. Hamza, „Tanlangan asarlar“ ; 2) gap-soʻzga eʼtibor qaratmaydi; gapga parvo qilmaydi. ◆ Bu bolaning qulogʻiga gap kirmaydi . ◆ Uning gaplari Meʼmorning qulogʻiga kirmadi. Mirmuhsin, „Meʼmor“ .

'Qulogʻiga kirmoq Eshitmoq, eshitilmoq. ◆ Nogoh ot dukuri kirib quloqqa, Choʻchib uygʻonadi keksa chol mudroq. A. Oripov, „Yurtim shamoli“ .

Qulogʻiga quymoq Esdan chiqmaydigan qilib tushuntirmoq, uqtirmoq. ◆ Elchida ayb yoʻq. U oʻz hukmdorining qulogʻiga quyib qoʻygan gaplarini gapirdi.. M. Osim, „Toʻmaris“ .

Qulogʻidan kun koʻrinadi Juda oriq. ◆ Qarang, hammasining yuzidan qoni qochgan. Qulogʻidan kun koʻrinadi. N. Safarov, „Uygʻonish“ .

Qulogʻim senda Gapiraver, eshitaman (eshityapman). ◆ Xoʻp, qani, qulogʻim sizda.. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ .

Qulogʻini buramoq 1) jazo, tanbeh tarzidagi biror ish qilmoq. ◆ Bu bola quloqsiz boʻlib ketyapti, bir qulogʻini burab qoʻyish kerak ; 2) maʼlum gap-soʻzlar aytib, hushyor qilib qoʻymoq, qulogʻini pishitib qoʻymoq. ◆ Hozir ular komissiyani kutyapti, oʻqituvchilarning ham xoʻp qulogʻini buragandir, bir oz eslaridan chiqsin, keyin boramiz, degandi. S. Zunnunova, „Olov“ .

Qulogʻini pishitmoq (yoki pishiqtirmoq) ayn. qulogʻiga quymoq. ◆ Joʻraxonni ham soʻroqqa chaqirib qolishlari mumkinligini oʻylamagan edi. Qizning qulogʻini pishiqtirib qoʻymaganiga mana endi afsus yeb qoldi. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ .

Qulogʻini ushlab ketmoq Yoʻq boʻlmoq. ◆ Toki Yaxshiboyev qulogʻini ushlab ketmagunicha chidashlari kerak.. M. M. Doʻst, „Lolazor“ .

2 Baʼzi narsalarning ushlash, ilib qoʻyish yoki mahkamlash uchun xizmat qiladigan qismi. ◆ Chelakning qulogʻi . ◆ Yogʻoch karavotning qulogʻi . ◆ Chigʻiriqning qulogʻi . ◆ Qozonchining erki bor, qaydan quloq chiqarsa. Maqol .

3 Bosh kiyimlarning quloqlarni va iyakni yopib, issiq tutib turish uchun tushirib qoʻyiladigan uzun qismi. Andoza:isol.

4 Baʼzi mexanizm va musiqa asboblarining burab ishga tushirish yoki sozlash uchun xizmat kiladigan qismi. ◆ Dutorning qulogʻi . ◆ Mashshoqlar oʻz asboblarining quloqlarini burab, sozini toʻgʻrilashdi. A. Qahhor, „Sarob“ . ◆ Shu mashinaning qulogʻini burasang, lagancha gir-gir aylanib, ashula, dutor-tambur vangʻillayveradi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Ota radioning qulogʻini buradi. N. Maqsudiy, „Yuksalish“ . ◆ Manov bogʻichni — parda, Manov ipni tor deydi. Manov — quloq, bu — xarrak, Yaʼni eshak boladir. E. Vohidov, „Kuy avjida uzilmasin tor“ .

5 s. t. Avtomobil, traktor va sh. k. mashinalarni boshqarish uchun xizmat kiladigan qurilmasi; rul. ◆ Hushyorlik bilan mashina qulogʻini burab ketayotgan yosh shofyor Kozim, oʻzining harbiy holatda ekanini sezib, nihoyatda gʻayratlangan. M. Muxamedov, „Mashq“ .

6 s. t. Oʻsimlikning barg yoki nihol yozadigan yeri; dastlabki nixolcha, bargcha. ◆ Uch yuz gektarcha yerning gʻoʻzasi uchinchi marta ekildi. Ammo biz ham boʻsh kelmadik: gʻoʻza quloq koʻrsatdi deguncha parvarishlab, yaganalayverdik. Y. Shamsharov, „Yengish“ . ◆ Bahor jalalari pollarni suvga toʻldirib, sholi qiyogʻining qulogʻidan tortib chiqardi. S. Axmad, „Ufq“ . ◆ Ariq boʻyidagi ikki quloq boʻlgan yalpizning hidi biram dimoqqa yoqadi. Gazetadan .

quloq II

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

qu-loq

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1Suvning anxor, kanal, oʻqariq va shu kabilardan kichik suv yoʻliga, ariqlarga tarmokdanib oʻtadigan joyi; dahana. ◆ Otang mirob boʻlsa ham, quloqning boshida boʻl! Maqol . ◆ Tilim shoʻx yallada, doim xayolimda baland hosil, Fikr tekis sugʻormoq boʻlsa, zehnim suv qulogʻida. S. Abdulla .

2 Shunday joydan oʻtadigan suv miqdori. ◆ [Akbar akaning koʻziga] Shu qadimiy daryodan ekiniga bir quloq suv chiqarib ololmay armonda oʻtgan, baxt izlab elma-el kezgan gʻurumsaroyliklar koʻrindi. Y. Shamsharov, „Baxt izlab“ .

quloq III

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

qu-loq

Etimologiyasi

r. kulak — musht, mushtum

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

tar. Qarollar, kambagʻallar, umuman dehqonlarning yollanma mehnatidan foydalanuvchi katta yer egasi, qishloq boyi; boy yoki oʻrtahol dehqon (mustabid shoʻro tuzumi 1929-33 yillarda bunday kishilarni "kuloq — mushtumzoʻr" nomi ostida sinf sifatida tugatish siyosatini olib borgan). ◆ Ish tekshirildi, Bozor ota.. allaqayerdan qochib kelgan quloq boʻlib chiqdi. A. Rahmat, „Varrakchi chol“ . ◆ Bulturgi yil quloqqa chiqarilib, Ukrainaga joʻnatilgan Abdujalil tegirmonchining kichkina mehmonxonasi "Chetan" kolxozining idorasi ekanligini biz yuqorida oʻqib bilganmiz. A. Qodiriy, „Obid ketmon“ .

Antonimlari

ҚУЛОҚ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

• Turkcha: kulak

Ot

quloq (koʻplik quloqlar)