bosh

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

bosh

Etimologiyasi

BOSH 'tananing boʻyindan yuqori (old) qismida joylashgan aʼzo’. Ukam suvga b o sh i b i l a n shoʻngidi. Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni va boshqa bir qancha maʼnolarni anglatgan bu ot asli ba:sh tarzida talaffuz qilingan (ЭСТЯ, II, 86), keyinroq a: unlisining choʻziqlik belgisi yoʻqolgan (ПДП, 369; De — von, III, 165: DS, 86); oʻzbek tilida a unlisi â unlisiga almashgan : ba:sh > bash > bâsh.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1. Tananing boʻyindan yuqorigi, oldingi (odamda, hayvonlarda) qismi; kalla. ◆ Bosh kosasi (anat.). ◆ Bosh miya. ◆ Bosh kiyimlar magazini. ◆ Doʻst boshga boqar, Dushman — oyoqqa. Maqol ◆ Oʻzbek oyim boshi bilan keliniga rizolik bildirib, "barakalla!" deb qoʻydi. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ ◆ -Badanim oʻt boʻlib yondi, boshim ogʻrib, koʻzlarim tindi, — dedi Hoji xola. Mirzakalon Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ ◆ U shoshib, ot boshini chap tarafga burdi. Said Ahmad, „Ufq“
   Boshga tushgan (yoki kelgan) - hayotda uchragan, duch kelgan; peshonasiga yozilgan. ◆ Boshga tushganni koʻz koʻrar. Maqol ◆ Oʻzbek oyim ham boshiga tushgan bu kulfatni koʻrishga majbur edi. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ ◆  Uf.. Muhabbat nima ekanini boshingga tushganda bilasan! Abdulla Qahhor, „Asarlar“ ◆ Boshimizga tushgan neki kulfat boʻlsa, falokat, badbaxtlik, zulm, xorlik boʻlsa, bari shundan — nafsimizdan. S. Siyoyev, „Yorugʻlik“
   Boshda bor - taqdirda, qismatda bor; peshonaga yozilgan. ◆ Gulsumbibining yoniga Xonimbibi qoʻshilishdi: -Koʻp oʻylashmang, oʻrtoqlar! Bari bir, bu gap hammamizning boshimizda bor. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ ◆ -Taqdiri azal, oʻgʻlim, xafa boʻlma, hammaning boshida bor gap, — deb yupatdi. S. Karomatov, „Oltin qum“
   Boshdan kechir(il)gan (yoki oʻtgan) - hayotda, taqdirda koʻrilgan, yuz bergan, kechir(il)gan. ◆ Tabib tabib emas, boshidan oʻtgan — tabib. Matal ◆ Sayid Jalolxon butun boshdan kechirganlarini inqillay-inqillay hikoya qilib berdi. Abdulla Qahhor, „Koʻr koʻzning ochilishi“ ◆ Bekmurodov boshidan oʻtgan voqealarni oʻzi aytib bergan edi. Said Ahmad, „Yulduz“ ◆ Kishi hayot yoʻlida boshdan kechirgan voqealar orasida baxtli deb oʻylagan zamonlarini yodlashdan har choq zavqlanadi. Oybek, „Tanlangan asarlar“
   Boshiga yogʻilgan ayn. boshga tushgan. ◆ Nogahoniy boshiga yogʻilgan falokatni oʻzing daf qilgin. X. Toʻxtaboyev, „Shirin qovunlar mamlakati“
   Boshiga solmoq - ogʻir qiyinchilikka, azobga duchor qilmoq.◆ Jonim, man muncha baxti qora yaratilgan ekanmanki, Xudo shoʻrlik boshimga shuncha kulfatlarni soldi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ ◆ ..bundan keyin koʻrgan azobimni Xudo hech bandaning boshiga solmasin. Oybek, „Tanlangan asarlar“
   Boshim kal, koʻnglim nozik q. koʻngil 1.
2. koʻchma Aql-hush, miya. ◆ Bosh bilan ish qilmoq. ◆ Togʻning koʻrki tosh bilan, odamning koʻrki bosh bilan. Maqol ◆ Agronomga oʻz boshi bilan ish qilishga ruxsat berish kerak. S. Nurov, „Narvoy“ ◆ Qoratoy Yoʻlchining yelkasini doʻstona qoqib dedi: -Rosa boshing bor, inim Yoʻlchi, oltin boshing bor. Gaplaring — bari haq. Oybek, „Tanlangan asarlar“
   Bosh ogʻritmoq (yoki qotirmoq) 1) qattiq oʻylamoq, fikr yuritmoq; tashvish qilmoq. ◆ Hayotni mukammal qilaman, deb sizdan oldin ham ne-ne odamlar bosh qotirgan. S. Siyoyev, „Yorugʻlik“ ◆ Hosil Yoqubov nozikroq bir narsa ustida bosh qotirib oʻtirgan ekan.. "Mushtum" ◆ Har narsaga aqlingiz yetadi.. Loaqal bu baxtsiz singlingiz uchun birgina bosh ogʻritsangizchi. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ 2) miyani achitmoq, garang qilmoq. ◆ Agar boshni ogʻritmoqchi boʻlsangiz — katta koʻcha; toʻrt tomoningiz qibla. H. Gʻulom, „Mashʼal“ ◆ Nima uchun boshimni ogʻritganingizga tushuna olmadim, oʻrtoq rais. Sh. Rashidov, „Boʻrondan kuchli“ ◆  Soʻz bilan dehqonning boshini qotirib, nihoyat, toʻrt yarim soʻmga koʻnishga majbur qildi. Oybek, „Tanlangan asarlar“
   Boshiga kelmoq - miyasiga, esiga kelmoq. ◆ Shu savol boshiga kelganda, koʻziga toʻsatdan Kanizak koʻrinib, Sidiqjonning yuragi oʻynab ketdi. Abdulla Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“
3. Boshliq, rahbar. ◆ Yaxshi yigit — davraning boshi. Maqol ◆ Yaxshi xotin erni elga bosh qilur, Yomon xotin erini gado qilur. Maqol ◆ Yomonga bosh boʻlguncha, yaxshiga yoʻldosh boʻl! Maqol ◆ Qirq yigitga bosh boʻladigan xotin edi. Abdulla Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ ◆ Singlingning toʻyiga sen bosh boʻlasan, sening toʻyingga Robiya bosh boʻladi. Oʻ. Hoshimov, „Ikki eshik orasi“
4. sft. Lavozim, mansab jihatdan katta, yuqori turuvchi. ◆ Bosh vrach. ◆ Bosh agronom. ◆ Rustam Surxondaryo viloyatidagi kolxozda bosh agronom boʻlib ishlayotibdi. "Mushtum" ◆ Direktorning bu gapi bosh injenerga qaymoqday yoqib ketdi. "Mushtum" ◆ Uning otasi bosh choʻpon, oʻzi esa choʻpon yordamchisi boʻlib ishlay boshladi. Gazetadan ◆ Bundan soʻng ham bosh mirzoligingizni emas, mirza Anvarligingizni ehtirom qilamiz. Abdulla Qodiriy, „Mehrobdan chayon“
5. Ulkan, katta, asosiy. ◆ Ozgina yurgach, "Bogʻizogʻon"ning bosh arki oldidan chiqdilar. Oybek, „Navoiy“ ◆ Mana Xorazmning janubiy bosh darvozasi. I. Jabborov, „Koʻhna xarobalar siri“ ◆ Bosh sovrin taʼsis etildi.. Gazetadan
   Bosh harf - tlsh. katta harf. ◆ Yozuvda har bir gap bosh harf bilan boshlanadi. "Oʻzbek tili darsligi" ◆ Kimning nomiga xat yoki boshqa narsa kelsa, pochtalon adresat nomining bosh harfida yozilgan yashikka qoʻyib, yuboriladigan xat boʻlsa, olib ketar edi. Abdulla Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“
6. sft. Eng muhim, asosiy, yetakchi. ◆ Bosh masssh. ◆ Bosh sabab. ◆ Paxta — bosh vazifa. ◆ Keyinchalik maktab sahnasida oʻynaladigan spektakllarda hamisha bosh rollarni ijro etadigan boʻldi. S. Karomatov, „Hijron“ ◆ -Huzuringizga kelishimning bosh sababi shundadir! — dedi Hasanali. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“
   Bosh gap - tlsh. mustaqil, asosiy gap. ◆ Oʻzicha mustaqil, boshqa gapga ergashmagan gap bosh gap deb ataladi. "Oʻzbek tili darsligi"
   Bosh maqola - gazeta va jurnallarda tahririyat tomonidan beriladigan, dolzarb masalaga bagʻishlangan maqola. ◆ Bosh maqolada.. ilgʻor kolxozchilarning ish tajribalari umumlashtirilgan edi. Abdulla Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“
   Bosh toʻgʻon - gidrotexnik inshootning eng yuqori tomonidagi asosiy toʻgʻon. ◆ 1940 yilning may oyida bosh toʻgʻon bitdi. "Oʻzbekiston qoʻriqlari"
7. sft. Eng oldingi, birinchi. ◆ Bosh bola. ◆ Bosh kelin. ◆ Qutidor boʻlsa, koʻz ochib koʻrgan qudamiz, xotining boʻlsa, bosh kelinimiz. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar. ◆ Yoshi ulgʻayganda uylanganidan, bosh bolasi men edim. Oybek, „Tanlangan asarlar“
   Bosh barmoq ayn. boshmaldoq. ◆ Sal narida qayerdandir Shukrulloni bosh barmogʻi bilan imlab chaqirardi. "Yoshlik" ◆ Eshagini tepganda, chap oyogʻining bosh barmogʻi chiqib ketgan ekan. Odil Yoqubov, „Er boshiga ish tushsa“
   Bosh xotin 1) eng oldingi xotin; 2) etn. eng katta xotin. ◆ Najmiddinboyning bosh xotinidan Abdullaboy, kichik xotinidan Fazliddin tugʻilgan. Oybek, „Tanlangan asarlar“ ◆ Qilich xalifaning bosh xotini Qumribibi juda tashvishga tushgan edi. Sadriddin Ayniy, „Qullar“ ◆ Ul kishiga kuyovga chiqsang, sen bosh xotin, barcha xotinlari sening choʻring boʻladilar. Mirkarim Osim, „Karvon yoʻllarida“
8. koʻchma s.t. Odam, kishi. ◆ Bir boshga bir oʻlim. Maqol ◆ Bir boshga yuzta xoʻjayin bor. S. Nurov, „Narvon“ ◆ Bu bosh dunyoga kelib nimalarni koʻrmadi-a! A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“
   Jon boshiga - har bir odamga, har qaysi kishiga. ◆ Bizning ferma mudirimiz jon boshiga sut isteʼmol qilishda Amerikadan allaqachon oʻtib ketgan. "Mushtum"
   Soʻqqa bosh (toʻgʻrisi soʻqqabosh) - yakka oʻzi, bir oʻzi. ◆ Hidoyat qori, soʻqqabosh boʻlgani sababli onasini ishga chiqarardi. Mirmuhsin, „Mixlar va poʻpanaklar“
9. (sanoq sonlar bilan) Chorva hisobida har bir adad jonivor. ◆ Oʻn bosh ot. ◆ Ikki bosh qoʻy. ◆ Har bosh sigirdan ikki yarim ming litrdan sut sogʻib olindi. ◆ Kolxoz chorvasiga bir yuz oʻn toʻqqiz bosh mol qoʻshildi. Abdulla Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“
10. Tik narsalarning tepa qismi, uchi, choʻqqisi. ◆ Shamol boʻlmasa, daraxtning boshi qimirlamaydi. Maqol ◆ Toqatliga togʻlar egar boshini, toqatsizning birovlar yer oshini. Maqol ◆ Quyosh tik koʻtarilib.. issiqdan maysalarning boshi egildi. Shuhrat, „Shinelli yillar“ ◆ Gul ochilgay qonlarning boshida, Lolalar bor buloqlarning toshida. Hamid Olimjon
11. Biror marosim, tadbir, voqea-hodisaning roʻy berish, amalga oshish jarayonidagi dastlabki bosqich. ◆ Yusufbek hojining oʻzi ish boshida turib, Oybodoqqa tashqari hovlini tozalatardi. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ ◆ Yuring, xolajon, qizni oʻzim topaman, toʻyning boshida oʻzim boʻlaman, yor-yorni ham oʻzim aytaman.. Odil Yoqubov, „Pyesalar“ ◆ Bildimki, bu igʻvolarning boshida oʻzi bosh-qosh. Komil Yashin, „Hamza“
12. Yon, old, tomon. ◆ Saidmurod aka xashakchilar boshiga borganda, ular tushlikka chiqishgan ekan. N. Qobul, „Bemorlar“ ◆ Tez-tez boshimga borib tur. S. Ahmad, „Yulduz“
13. Oʻrin, karavot va shu kabining bosh qoʻyiladigan yuqori tomoni; shunday oʻrinda yotgan kishining beldan yuqori tomonidagi joy. ◆ ..soʻri ustiga yozilgan oʻrinning bosh tomonidagi uchi tepaga choʻnqaytirib qoʻyilgan yostiqlar.. ozoda hayotdan xabar berardi. Shuhrat, „Shinelli yillar“ ◆ ..oʻrnidan dik etib turib, karavot boshiga tashlab qoʻyilgan shimning kamarini sugʻurib oldi. Murod Muhammad Doʻst, „Lolazor“ ◆ Asqar ota borib, sagʻananing bosh tomoniga choʻkka tushdi va baland ovoz bilan Qur’on oʻqidi. Abdulla Qahhor, „Asarlar“ ◆ Hoji Kumushning boshiga kelib oʻtirdi. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ ◆ -Bir vaqt hushimga kelsam, otam boshimda yigʻlab oʻtiribdi, — dedi Hoji xola. Mirzakalon Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“
14. Baʼzi otlar bilan birikib, shu ot orqali ifodalangan narsaning oʻzini yoki u oʻrnashgan joyni, yon-atrofini bildiradi. ◆ Nigor oyim oʻchoq boshida ovqat pishirish bilan mashgʻul edi. Abdulla Qodiriy, „Mehrobdan chayon“ ◆ Mullanavroʻz xirmon boshida qoldi. Sadriddin Ayniy, „Qullar“ ◆ Otam mashʼalani tutib, oxur boshiga bordilar. Shukur Xolmirzayev, „Ogʻir tosh koʻchsa“ ◆ Haydar ota shu bahona bilan u yoq-bu yoqni ham koʻray deb, aylanishroq boʻlsa ham, bozor boshidan yurdi. Abdulla Qahhor, „Asarlar“
15. Choʻziq, davomli, boʻyli narsalar, joy, maydonlarning boshlanish joyi yoki oxiri, etagi; shunday narsalarning ikki uchidan, chekkasidan, tomonidan biri. ◆ Daryo boshlangan joy daryo boshi deyiladi. "Geografiya" ◆ Yormat Yoʻlchini sudrab, koʻchaning boshiga, aravalar toʻxtagan joyga yugurdi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ ◆ Xiyobonning bu boshida naqshdor, havorang baland ayvonning bir chekkasi koʻrinib turardi. Abdulla Qahhor, „Asarlar“ ◆ Avaz dala boshida, omonat bir chayla soyasida soch olib turardi. S. Siyoyev, „Avaz“ ◆ Xonaning u boshidan bu boshiga yurdi. Shuhrat, „Shinelli yillar“
    Boshi berk ko‘cha - 1) bir tomondan kirib, ikkinchi tomondan chiqib ketib boʻlmaydigan koʻcha. ◆ Izvosh boshi berk koʻchada toʻxtadi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ ◆ Bu boshi berk koʻchada u uzoq qama1ib qolmaydi. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ 2) koʻchma mushkul, qiyin ahvol, chorasizlik, ilojsizlik. ◆ Otabek boshi berk koʻchada qolgandek boʻldi, javobiga qiyna1di. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ ◆ Axir hali biz boshi berk koʻchaga kirib qolganimiz yoʻq-ku. Ular bilan olishib koʻramiz. Said Ahmad, „Ufq“
    Boshi-keti yoʻq (yoki koʻrinmaslik) - boshlanishi va oxiri nomaʼlum, cheksiz, tugamas. ◆ Transheya qirgʻogʻi boʻylab yaltiroq yoʻgon quvur choʻzilib ketgan, boshi-keti koʻrinmaydi. Hakim Nazir, „Oʻtlar tutashganda“ ◆ ..boshi-keti yoʻq mehnat davom etmoqda. Parda Tursun, „Oʻqituvchi“
16. Voqea, hodisaning, biror muddat yoki faslning, asar, matn va shu kabilarning boshlanish joyi, payti, avvali, muqaddimasi. ◆ Hikoyaning boshi. ◆ Yilning boshi ◆ Ishimning boshi yoʻq, Oshimning moshi yoʻq. Maqol ◆  Toʻyning boshi — boshlanguncha. Maqol ◆ Qiz soʻzning boshini eshitib iljaydi, oxirini eshitib, qoʻrquvdan boʻzardi. Parda Tursun, „Oʻqituvchi“ ◆ Mamlakat urushning boshidayoq otadan ayrilib, ona qoʻlida qoldi. Oʻlmas Umarbekov, „Sirli sohil“ ◆ Toʻti bu xatning boshini eshitiboq, oʻzini yerga koʻtarib urgan edi. Saida Zunnunova, „Olov“ ◆ -Men, boʻlmasa, gapni boshidan boshlay, — dedi Abdurasul. Parda Tursun, „Oʻqituvchi“ ◆ Sentyabr boshlarida polk gʻarbga tomon yoʻl oldi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ ◆ Homidning sovchisi boshqa sovchilarning muqaddimasi, yoz boshida keladigan qaldirgʻochlarning yoʻlboshchisi edi. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“
    Avval boshi - avvalo, dastavval. ◆ Bu gapni avval boshda oʻzi kovlab qoʻyganligi uchun jim turishga majbur edi. Komil Yashin, „Hamza“ ◆ Bu savolga avval boshi Boʻtaboy akam javob berishlari kerak. Abdulla Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ ◆ Avval boshi oʻzimizning kolxozchilarga tushuntirish kerak. Abdulla Qahhor, „Qo‘shchinor chiroqlari“
    Bir boshdan - 1) boshidan, boshlanish joyidan, tartibi bilan, bafurja. ◆ Men hadeb savol beraverganimdan keyin injener hamma voqeani bir boshdan gapirib berdi. Hakim Nazir, „Choʻl havosi“ ◆ U oʻz boshidan kechirgan kulfatlar qanchalik ogʻir boʻlsa ham, bu jonajon doʻstlariga bir boshdan soʻzlab berishga tayyor edi. Parda Tursun, „Oʻqituvchi“ 2) bir chekkadan, tartibi bilan. ◆ Provodnik koʻzoynagini burun chetiga tushirib olib, bir boshdan biletlarni tekshirishga kirishdi. Zinnat Fatxullin ◆ Oyimxon unga [Gulsumga]: -Mayli, qiynalib oʻtirma, senga bir boshdan hamma harflarni oʻrgatib qoʻya qolay, — debdi. Parda Tursun, „Oʻqituvchi“
    Xat (yoki satr) boshi - ayn. abzats. ◆  Xat boshidan takror oʻqimoq.
    Qayta boshdan - qaytadan, yangidan.
17. Voqea, hodisa va shu kabilarning boshlanishi uchun bahona boʻlgan narsa, dastlabki sabab. ◆ Qo‘shnimning oshi — janjalning boshi. Maqol ◆ Qumriniso Sobiraxonga koʻz qisib: -O‘yin-kulgimizning boshi Bahrixonning toʻyi boʻladi, — dedi. Abdulla Qahhor, „Xotinlar“ ◆ Baxtni birovlarning ostonasidan qidirishning oʻzi baxtsizlikning boshi! Abdulla Qahhor, „Og‘riq tishlar“
18. Baʼzi oʻsimliklarning kalla yoki chochoq shaklidagi hosili, mevasi. ◆ Bir bosh uzum. ◆ Bir bosh karam. ◆ Topgan gul keltirar, topmagan — bir bosh piyoz. Maqol ◆ Peshtaxta oldiga borib, savatdagi uzumdan bir bosh tanladi-da, tarozi pallasiga qoʻydi. Komil Yashin, „Hamza“ ◆ Qayoqdan ham bir bosh koʻknor topib ichirdik, ogʻziga jiydaning suvini tomizib koʻrdik. Sa’dulla Siyoyev, „Yorugʻlik“
19. (sanoq sonlar bilan) Karra, hisob. ◆ Besh bosh qilib olmoq. ◆ Oʻn bosh qilib toʻlamoq.
20. 3-shaxs egalik va jo‘nalish, oʻrin-payt, chiqish kelishiklarining affikslari bilan koʻmakchi vazifasida qoʻllanadi (q. boshiga, boshida, boshidan).

Ayol (yoki xotin) boshi bilan - xotin kishi boʻlgani holda, ayol, ojiza boʻla turib. ◆ Endi xotin boshi bilan Margʻilonga murojaat qilsinmi? Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ ◆ Ayol boshi bilan mistovoqdek ketmonda ishlaganda, biz yuramizmi kaftdek ketmon tutib. T. Ashurov, „Oq ot“
Beva (yolgʻiz) boshi bilan - ersiz (xotinsiz) holatda qiynalib, yolgʻizlik bilan, yolgʻiz oʻzi. ◆ Nainki bitta shu qizi deb umrini oʻtkazsa, koʻzimning oqu qorasi deb avaylasa, beva boshi bilan shunchalik oʻstirsa-yu, u yuziga tik qarasa? Oʻtkir Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ ◆ Seni sevmasam, yarim kechada, qorongʻi koʻchada yolgʻiz boshim bilan orqangdan yugurib yurarmidim?! Sadriddin Ayniy, „Qullar“
Bir yostiqqa bosh qoʻymoq - q. yostiq. ◆ Zaynab ham umid bilan bir yostiqqa bosh qoʻygan. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“
Bir yoqadan bosh chiqarmoq - bir jon, bir tan boʻlib, hamjihatlik, yakdillik bilan. ◆ Koʻpchilik bir yoqadan bosh chiqarib harakat qilsa, uning kuchi okean toʻlqinidan ham zoʻr boʻladi. S. Mahkamov, „Shogird“ ◆ Endigi gap oʻzlaringda qoldi. Bir yoqadan bosh chiqaringlar. Said Ahmad, „Ufq“
Biror ishning boshini ushlamoq (yoki tutmoq) - biror ishni, hunarni puxta egallab, shu ishda muqim boʻlmoq yoki umuman ishlamoq; bekor yurmaslik. ◆ Bundoq dalalarga chiqib, biror foydaliroq ishning boshini tutsangiz boʻlmaydimi? S. Nurov, „Karvon“ ◆ Vaqti-soati kelsa, oʻqib olarman.. undan koʻra bir ishning boshini tutay. M. Hazratqulov, „Jurʼat“
Bosh burmoq - vaʼdasidan chiqmaslik, boʻysunmaslik. ◆ Men shu qilgan yaxshiligingga sendan ruxsatsiz bosh bursam, oʻttiz pora kalomullo ursin! Hamza, „Tanlangan asarlar“
Boshga bitgan balo - q. bitmoq III. ◆ Oʻrtogʻingiz boshimga bitgan bir balo boʻldi. Abdulla Qahhor, „Asarlar“
Boshga qoʻymoq - ayn. boshiga koʻtarmoq 1.
Boshga qoʻndirmoq - kiymoq. ◆ Kurtkani yelkamga tashladim, doʻngalak "gruzincha" shapkani boshga qoʻndirdim. S. Siyoyev, Yorugʻlik
Boshi bilan - 1) butun vujudi bilan, astoydil. ◆ Olimjon koʻpdan kutilgan ishga boshi bilan koʻmilib ketgan edi. Sh. Rashidov, „Boʻrondan kuchli“ 2) joni, hayoti bilan. ◆ ..agar bundan bir xiyonat chiqmasa, hammadan burun men bunga boshim bilan javob beraman. Sadriddin Ayniy, „Qullar“ 3) boshi yordamida, bosh harakati bilan. ◆ Qoratoy boshi bilan "yoʻq" dedi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ ◆ Oʻzbek oyim boshi bilan keliniga rizolik bildirib, "barakalla!" deb qoʻydi. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“
Boshi bogʻliq - unashtirib qoʻyilgan. ◆ Achchiqlanma, bek yigit, oʻzi uyatchan qiz, yana boshi bogʻliq. Oybek, „Navoiy“
Boshi buzuq yoki buzuq bosh - igʻvogar, teskarichi, buzuq fikrli. ◆ Mana senga, uyingga boshi buzuqlarni yigʻganing uchun! Sa’dulla Siyoyev, „Yorugʻlik“ ◆ Amir qoziga buyruq yuborib, boshi buzuq oyoqyalanglarni va eski qullarning avlodini tutib qama, degan. Sadriddin Ayniy, „Qullar“
Boshiga yetmoq - 1) oʻldirmoq, halok qilmoq, nobud qilmoq. ◆ Otangning boshiga yetgan oʻshalar. A. Koʻchimov, „Halqa“ ◆ Oʻpkasida qolgan oskolka oʻn yilgacha azob berib, oxiri boshiga yetdi. H. Tursunqulov, „Hayotim qissasi“ 2) oxirigacha borib, yetib tugatmoq; tugatmoq. ◆ Hozirgacha oltmish tugunning boshiga yetdingiz. S. Siyoyev, „Yorugʻlik“
Boshiga koʻtarmoq - 1) juda izzat-hurmat qilmoq, hurmatini bajo keltirmoq. ◆ Sharaflarga burkab ota nomini, Boshiga koʻtardi onajonini. Barot Boyqobilov, „Sadoqat“ ◆ Qani endi boshqa otalardek boʻlsa, boshimga koʻtarmasmidim. S. Ahmad, „Ufq“ 2) hammayoqni buzgudek shovqin solmoq, janjal qilmoq. ◆ ..tovoqning jinday joyi uchgan ekan. Qaynanam shuni koʻrib qoldi-yu, butun hovlini boshiga koʻtardi. "Mushtum" ◆ Shuncha erkakning orasida uyalmaysanmi hovlini boshingga koʻtarib baqirgani, sharmanda!!! Komil Yashin, „Hamza“ 3) shodlikdan, xursandchilikdan baqirmoq, shovqin solmoq. ◆ Toʻyib-toʻyib shoʻxlik, beboshlik, "jinnilik" qilsang, vodiyni boshingga koʻtarib qahqaha ursang. F. Musajonov, „Himmat“ ◆ Qizlar uyni boshlariga koʻtarib, "yor-yor" aytishayotgan paytda, Sanobarga yaqin kelib, uning kiftiga qoʻlini qoʻydi. Komil Yashin, Hamza
Boshiga suv quymoq - 1) nooʻrin sarflamoq, tugatmoq, tamomlamoq. ◆ Hash-pash deguncha brigadaga berilgan 14 ming soʻmning boshiga suv quydi. "Mushtum" ◆ Sendan nima koʻryapman? Qaytanga topgan-tutganimning ham boshiga suv quyayapsan. E. Raimov, „Ajab qishloq“ 2) pachavasini, rasvosini chiqarmoq. ◆ -Manavi-ku, —buvim meni koʻrsatdilar, — oʻqishning ham boshiga suv quydi. E. Raimov, „Ajab qishloq“
Boshiga uradimi? - unga nima keragi bor? Keragi yoʻq. ◆ Opoqijon, unday demang, boshingizga urasizmi oʻsha betayin qizlarning molu dunyosini? X. Toʻxtaboyev, „Shirin qovunlar mamlakati“ ◆ He, izzatini bilmagan pastkashlar, ikki mingni boshimga uramanmi? "Mushtum"
Boshiga chiqib (yoki minib) olmoq - birovga hukmron yoki xoʻjayin boʻlmoq, boʻysunmay qoʻymoq. ◆ Bunday yigitning esa u boshiga minib olishi turgan gap edi Oʻlmas Umarbekov, „Yoz yomgʻiri“ ◆ Senlarda oʻzi insof degan narsa bormi? Pensionerman deb boshimizga chiqib olasanlar, shekshii. S. Ahmad, „Yulduz“ ◆ Choʻri qiz boshimizga chiqib, bizlarni oyoq uchi bilan koʻrsatadi. Oybek, „Tanlangan asarlar“
Boshiga oʻtqazib qoʻymoq - hammadan ustun qoʻymoq, rosa eʼzozlamoq. ◆ Yosh, chiroyli xotinga yoqish, uning koʻnglini koʻtarish uchun uni hammamizning boshimizga oʻtqazib qoʻydi. Oybek, „Tanlangan asarlar“
Boshida yongʻoq (yoki tosh) chaqmoq - doimiy ravishda xoʻrlamoq, azoblamoq, jabrlamoq. ◆ Keyin Gulnorga Xudo beradi, u erka-arzanda xotin boʻlib.. koʻngliga nima kelsa, shuni qiladi.. boshimizda yong‘oq chaqadi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ ◆ Uch kun oʻtmay [kundoshim] boshimda tosh chaqishga boshladi. Oybek, „Tanlangan asarlar“
Boshida kaltak (yoki tayoq) sinmoq - q. kaltak. ◆ ..mudirning tayogʻi koʻproq uning boshida sina boshladi. „Guldasta“
Boshidan zar quymoq - q. zar.
Boshida qolmoq - kerakmas, zarurmas; qurib ketsin maʼnolarida ishlatiladi. ◆ Qarab turing, toʻyiga ham bormayman, toʻyi boshida qolsin. T. Alimov, „Sovgʻa“ ◆ Topib kelgan matohing boshingda qolsin. S. Ahmad, „Yulduz“
Boshi yostiqqa tegmoq - 1) yotmoq, uxlamoq; 2) kasallanmoq, betoblanmoq.
Boshi ketmoq - o‘ldirilmoq, qurbon boʻlmoq. ◆ ..toʻgʻri gapir, boʻlmasa boshing ketadi. U. Ismoilov, „Saylanma“ ◆ Boshimiz ketsayam, qaytmaymiz bu yoʻldan. O. Yoqubov, „Er boshiga ish tushsa“
Boshi koʻkka (yoki osmonga) yetmoq - gʻoyat xursand boʻlmoq, juda ham koʻngli koʻtarilmoq. ◆ Masalani shunday hal qilish kerak edi. Karimqul akadan eshitib, boshim koʻkka yetdi. Oybek, „Oltin vodiydan shabadalar“ ◆ Toʻsatdan kirib borsam, onam bechoraning boshi koʻkka yetar.. „Guldasta“
Boshing toshdan boʻlsin - umring uzoq boʻlsin, zavol koʻrma, oʻlma. ◆ Ha, ishqilib, boshi toshdan boʻlsin. Abdulla Qahhor, „Asarlar“ ◆ Xayr, oʻgʻlim, qayerda boʻlsang ham, omon boʻl, boshing toshdan boʻlsin. „Guldasta“
Boshini aylantirmoq - q. aylantirmoq. ◆ Oilali boʻla turib, yosh qizning boshini ashshntirishga uyalmadingizmi? O‘. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“
Boshini bogʻlamoq - unashtirib yoki uylantirib qoʻymoq. ◆ Biz Otabekni Toshkentdan unashtirib, boshini bogʻlamasak, kun sayin uning Margʻilon yugurishidan qutula olmasmiz. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ ◆ -Ikkala tomonning kelishuvidan soʻng fotiha qilinib, qizning boshi bogʻlandi. „Mushtum“
Boshini bukmoq - 1) uyaltirib, yerga qaratib qoʻymoq. ◆ Sekin gapir, sekin.. sharmanda qilding, boshimni yerga bukding, sen juvonmarg! Oybek, „Tanlangan asarlar“ ◆ -Turing, qizim, — ellikboshining tovushi birdan muloyishashadi, — ota-onaning boshini bukmang. Oybek, „Tanlangan asarlar“ 2) boʻysundirmoq, tiz choʻktirmoq, tobe qilmoq; tushkunlikka tushirmoq. ◆ Oʻyla, Qoratoy. Ishqilib, Yoʻlchi bolamga tayanch boʻl, yolgʻizlatma, yigitning koʻngli buzilmasin, boshi bukilmasin Oybek, „Tanlangan asarlar“ ◆ Qarz kishining boshini bukadi. Oybek, „Tanlangan asarlar“
Boshini yemoq - ayn. boshiga yetmoq. ◆ Husning boshingni yeydi.. Asqad Muxtor, „Qoraqalpoq qissasi“ ◆ Ota-onasining boshini yegan shum yetim. P. Tursun, Oʻqituvchi
Boshini ikkita qilmoq (yoki qoʻshmoq) - uylantirib qoʻymoq. ◆ -Biz ham orzu-havas koʻrmay oʻtmasak: koʻzimizning ochiqligida boshingni ikkita qilib qoʻysak deymiz-da, oʻgʻlim, — dedi chol. Mirzakalon Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ ◆ Bir amallab qishdan chiqsak, Polvonboyning boshini ham qoʻshib qoʻyarmiz. J. Sharipov, „Xorazm“
Boshini silamoq - 1) erkalamoq, yupatmoq. ◆ Yoʻlchi Gulnorning boshini silab, voqeani qisqacha aytib berdi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ ◆ Nozim Zuhraning boshini asta silab, oʻz koʻz yoshini belbogʻi uchiga artdi. „Guldasta“ 2) oʻz panohiga olib ardoqlamoq, boqmoq, tarbiya qilmoq. ◆ Elga bersang oshingni, erlar silar boshingni. Maqol ◆ Nodira onasi oʻrnida Anvarning boshini silab, istiqboli uchun qaygʻurdi. Abdulla Qodiriy, „Mehrobdan chayon“
Boshini tikmoq - oʻzini qurbon qilishga tayyor boʻlmoq. ◆ Nega endi.. mehnatkash musulmon uchun boshini tikkan.. yigitni jallod boltasiga topshirar ekan? Komil Yashin, „Hamza“ ◆ ..Ha, Homid aka, siz jonni ayamasangiz, men ham yoʻlingizga boshimni tikdim.. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“
Boshini xam qilmoq - uyatga, nomusga qoldirib ketmoq, boshini (yuzini) yerga qaratmoq. ◆ El-yurt oldida boshimni xam qilib ketding, orqangdan quvmadim. Said Ahmad, „Ufq“ ◆ Arzimagan ish deb boshini xam qilmang. Said Ahmad, „Ufq“
Boshini qovushtirmoq (yoki biriktirmoq) - q. qovushtirmoq.
Boshini qotirmoq (yoki ogʻritmoq) - 1) boʻlar-boʻlmas ish, harakat, gap va shu kabilar bilan joniga tegmoq, bezor qilmoq. ◆ Bemaʼni savollaring bilan boshimni qotirma; 2) uzoq va jiddiy oʻylamoq; tashvish chekmoq. ◆ Bu azaliy jumboq ustida ne-ne allomalar bosh qotirmadi deysiz. „Fan va turmush“ ◆ Bukun ham xuddi shu maqsadda yigʻilishib, dekcha qaynatish gʻamida bosh ogʻritishardi. Oybek, „Navoiy“
Boshi ochiq (yoki boʻsh) - 1) paranji tashlagan, paranji yopinmaydigan; ochiq; 2) unashtirilmagan, uylanmagan yoki ajralishgan. ◆ Endi u [Munavvar] boshi ochiq qiz bola emas. Oilali. S. Anorboyev, „Mehr“ ◆  -Bugundan boshing ochiq. Uch taloq qoʻydim. „Yoshlik“ ◆ Oʻzbeklarning yaxshi qizi bor boʻlsa, Boshi boʻshmi deyin, avval soʻrayin. „Alpomish“
Boshi chiqmaslik (ch.k. bilan) - sira qutulmaslik, boʻshamaslik; doimo tashvish, gʻalva bilan yashamoq. ◆ Uning boshi kasaldan chiqmay qoldi. ◆ Ana shundan boshlab tashvishdan boshi chiqmay qoldi. J. Abdullaxonov, „Xonadon“ ◆ ..hech yaxshsh1ik qilmay deyman-u, koʻngil boʻshlik qilib qoʻyaman, keyin boshim gʻalvadan chiqmaydi Oʻlmas Umarbekov, „Yoz yomgʻiri“
Boshi qorongʻi - baʼzi homilador ayollarda homiladorlikning dastlabki oylarida boʻladigan holat, ahvol (masalan biror narsani tusash yoki unga toqat qilolmaslik). ◆ Uning anorga boshi qorongʻi. ◆ Boshi qorongʻiga olam qorongʻi. Maqol ◆ Vika homilador, uning ittifoqo "koka-kola"ga boshi qorongʻi boʻlib qoldi. Mirmuhsin, „Hikoyalar va qissalar“
Boshi qotmoq (yoki shishmoq) - nima qilarini bilmay qolmoq, gangib qolmoq; doimo oʻylab, biror xulosaga kelolmay yurmoq. ◆ Bu bitmaydigan savdodan Elchiyevning ham boshi qotib yurardi. E. Aʼzamov, „Javob“ ◆ Yosh jurnalist topshiriqni olishga olib qoʻyib, boshi qotib qoldi. „Mushtum“ ◆ Eshitdim, lekin nima chora? Shu kunda hammaning boshi shishgan. Oybek, „Tanlangan asarlar“
Bosh koʻtarib yurmoq - yuzi yorugʻ, pok, halol boʻlganligi uchun kishilar oʻrtasida bemalol, xijolat boʻlmay, yerga qaramay yurmoq. ◆ Siz esingizni yeb qoʻyibsiz, oʻgʻlingizni margʻilonlikka topshirib qoʻyib, yana el ichida boshingizni koʻtarib yurmoqchi boʻlasizmi? Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ ◆ Qizingizni deb shaharda bosh koʻtarib yurolmaydigan boʻldim. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“
Bosh koʻtarmoq - 1) oyoqqa turmoq, tuzalmoq. ◆ Bemor kasaldan bosh koʻtardi; 2) mashgʻul boʻlgan biror ishdan toʻxtamoq, uzilmoq. ◆ Professor Sherzodning kassilik varaqasidan bosh koʻtardi-da, negadir jilmaydi. Oʻ. Hoshimov, „Nur borki, soya bor“ ◆ -Yaxshi, — dedi Tursunboy ishidan bosh koʻtarmay. Said Ahmad, „Ufq“ 3) unib chiqmoq, koʻkarmoq. ◆ Koʻklam kelishi bilan begona oʻt bosh koʻtarmasin deb.. yer molalandi, chizellandi. H. Nuriy, „Yashil xirmon“ ◆ Qishloq yomgʻirdan yuvilib, yashnab ketgan edi. Devorlar tagida adashib bosh koʻtargan munis maysalar ertaga qor ostida qolishidan bexabar yashnab turardi. Oʻtkir Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ 4) ufqdan koʻtarilmoq, chiqmoq (asosan Quyosh, Oy haqida). ◆ Quyosh ufqdan asta bosh koʻtarib, oʻzining zarrin nurlarini socha boshladi. „Yoshlik“ ◆ Qishloq qizlariday loʻppi yuzli oy Boshini koʻtardi, kuldi sahro, soy. Gʻayratiy 5) qarshi harakat qilmoq, isyon qilmoq, qoʻzgʻalmoq. ◆ Toshkent hokimi boʻlgan Azizbek Qoʻqonga qarshi bosh koʻtargan. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ ◆ Kambagʻal bosh koʻtarsa, boy tosh koʻtaradi. Abdulla Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ ◆ Bir vaqt kelib, dadamning kuni yetsa, Gulnorning churvaqalari bosh koʻtaradi. Oybek, „Tanlangan asarlar“
Bosh olib ketmoq - hamma narsadan voz kechib, boshqa joylarga butunlay ketib qolmoq. ◆ O‘z akamga men sigʻindi boʻlguncha, Bu oʻlkadan boshim olib ketayin. „Alpomish“ ◆ Bugun u saroydan mutlaqo bosh olib ketdi. Sa’dulla Siyoyev, „Yorugʻlik“ ◆ Mehri kasalxonadan chiqqandan keyin, Niso buvi ikkala qizi bilan nomaʼlum tomonga bosh olib ketdi. Abdulla Qahhor, „Asarlar“
Bosh oqqan tomonga ketmoq - duch kelgan tomonga, toʻgri kelgan yoqqa qarab ketmoq. ◆ U koʻchaga chiqdi, qayoqqa borayotganini bilmay, boshi oqqan tomonga yurib ketdi. Komil Yashin, „Hamza“ ◆ Bechora ish qidirib, boshi oqqan tomonga borar ekan. Oybek, „Nur qidirib“
Bosh ogʻrigʻi - dardisar narsa, ortiqcha tashvish, daxmaza. ◆ Rostini aytsam, shu zamonda gap-soʻz qaynab ketgan, lekin birovining ham maʼnosi yoʻq, borida ham maza-matra yoʻq. Hammasi bosh ogʻrigʻi gaplar. Oybek, „Tanlangan asarlar“ ◆ Boʻlsa boʻlar, boʻlmasa yoʻq-da. Bekorga bosh ogʻrigʻi qilib, ichingdan oʻrtanib yurasanmi? P. Tursun, „Oʻqituvchi“
Bosh suqmoq - (yoki tiqmoq) - 1) oyoq qo‘ymoq, kirmoq, yetishmoq. ◆ Kampir enam qiz qidira-qidira tinkasi quridi, qaysi eshikka bosh tiqsa, soʻrasharmish: savdogarmi, bogʻi bormi, uy-joyi bormi? Oybek, „Tanlangan asarlar“ ◆ Senoʻlgur bu uyga bir marta ham boshingni tiqmading. Oybek, „Tanlangan asarlar“ ◆ Xonaga Ergash bosh suqadi: - Mumkinmi? „Guldasta“ ◆ Sherbek kechki payt ogʻilxonadan qaytib kelayotib, idoraga bosh suqdi. S. Anorboyev, „Oqsoy“ 2) oʻrnashmoq, joylashmoq. ◆ U aytgan tollar qulabdi, bosh tiqmoqchi boʻlgan maktab-maorif sohasiga tamoman yangi odamlar, olov nafasli yoshlar kelibdi. Abdulla Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ 3) aralashmoq, qotishmoq. ◆ Sobirjon birovlarning gapiga kirib, shunaqangi ishlarga bosh suqmasa edi. Asqad Muxtor, „Opa-singillar“ ◆ Siz ham meni bolam desangiz, shu bugun mening ishimga bosh suqmang. Odil Yoqubov, „Pyesalar“ 4) boshni tiqib, kiritib qaramoq, tekshirmoq. ◆ Ular eshik tirqishlaridan moʻralaydilar va qiya ochib, boshlarini suqadirlar. Oybek, „Tanlangan asarlar“ ◆ Tohir pastki qavatdagi ochiq eshiklarga bosh tiqib qaradi. Pirimqul Qodirov, „Yulduzli tunlar“ 5) qoʻymoq, tiramoq. ◆ Gulnor boshini Yoʻlchining koʻkragiga suqib yigʻladi. Oybek, „Tanlangan asarlar“
Bosh tortmoq - 1) boshoqlamoq, gʻunchalamoq. ◆ Sizni ogʻzi qon boʻri dedim, chunki.. siz yangi ochilgan gullarni, endi bosh tortgan lolalarni vaqtsiz soʻldirasiz, ochilib bitmay oʻldirasiz. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ 2) biror ish, vazifa, burch va shu kabilarni bajarishdan yuz oʻgirmoq, qochmoq. ◆ Armani usta qora marmar lavhadagi soʻzlarni oʻchirib, qayta yozishdan keskin bosh tortdi. Ne’mat Aminov, „Suvarak“ ◆ Qoʻydek yuvosh musulmonlar bugun mardikorga borishdan bosh tortmoqdalar. Nazir Safarov, „Tanlangan asarlar“
Bosh toʻlgʻamoq - ayn. bosh tortmoq 2. ◆ Bu taqdirda itoatdan bosh toʻlgʻagan Toshkent ustiga, albatta, Musulmonqul zolim qoʻshin tortar. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“
Bosh urmoq - 1) bormoq, murojaat qilmoq. ◆ Yoʻlchi qayoqqa bosh urishini, kimning yoqasidan tutishini bilmay, ancha vaqtgacha koʻchalarda tentirab yurdi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ 2) yordam soʻramoq, bosh egib kelmoq. ◆ Sening uchun azizlarga bosh urdim, Borgin, bolam, seni haqqa topshirdim. „Malikai ayyor“ ◆ Axir farzand uchun ona nimalarga bosh urmaydi? „Guldasta“ ◆ Nega oʻylamay-netmay, eshigiga bosh urib kelgan bir yigitni quvlab soladir? Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“
Bosh ustiga - bajonidil, jonu dil bilan. ◆ Uchrashganingiz toʻgʻrisida menga maʼlumot yozsangiz, tagʻin minnatdor qilardingiz. -Bosh ustiga. Abdulla Qodiriy, „O‘tgan kunlar“ ◆ Tabibiyning gapi nojoʻya boʻlib, bir chalamulla bolaning soʻzlari eʼtiborga loyiq desangiz, minnatdormiz, bosh ustiga, xonim. S. Siyoyev, „Yorugʻlik“
Bosh egmoq - 1) boshini tushirmoq, yerga tomon pasaytirmoq. ◆ Qoʻshiq tamom boʻldi-yu, u boyagiday tabassum bilan ohista bosh egib qoʻydi. Oʻtkir Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ ◆ Ahmad Husayn boshini sal egdi, uning tusi ham allanechuk oʻzgardi. Oybek, „Nur qidirib“ 2) boʻysunmoq, itoat qilmoq, tiz choʻkmoq; sajda qilmoq. ◆ Qachongacha endi biz yotlarga bosh egamiz, pora berib kun koʻramiz. Nazir Safarov, „Tanlangan asarlar“ ◆ Amirga boshini egmagan keksa shoirni otga bogʻlab, qurib yotgan oʻt ustida yoqib yuborishgan. „Gazetadan“ ◆  Kimdir tosh otsa ham goho ortimdan, Qoshimda bosh egdi, kelib soʻnggi dam. Abdulla Oripov, „Yillar armoni“ 3) yolvormoq, yalinmoq. ◆ Erkak boshimni egib qaytib boramanmi, unaqada xotinim boʻynimga chiqib oladi, derdi. Said Ahmad, „Ufq“ 4) motam tutmoq, motamsaro boʻlmoq. ◆ Mungli doʻppaygan qabrlar ustida bag‘ri qon qizgʻaldoqlar bosh egdi. O‘tkir Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ ◆ Balki u kun boshim uzra Doʻstlar bosh ham egadir. Abdulla Oripov, „Yillar armoni“
Bosh qashimoq - noilojlikdan nima qilishini bilmay oʻylab qolmoq, xayol surmoq, bosh qotirmoq. ◆ Hovli oʻrtasida bosh qashib qoldi va koʻzini qisib, xotiniga qaradi. Abdulla Qodiriy, „Mehrobdan chayon“
Bosh qoʻshmoq - aralashmoq, qotishmoq; qoʻshilmoq. ◆ Boy, men oʻylagan bu ishga siz ham bosh qoʻshsangiz, savob boʻlarmidi? Nazir Safarov, „Tanlangan asarlar“ ◆ Ukalarimning kir-chirini yuvib, bagʻriga olib oʻtirsin deb, bu ishga men oʻzim bosh qoʻshdim. Oybek, „Tanlangan asarlar“ ◆ Meningcha, muhimi ishni boshlab olish, u yogʻiga xalqning oʻzi bosh qoʻshadi. Komil Yashin, „Hamza“
Bosh harf tlsh. Katta harf.
Ishi boshidan oshib yotibdi - q. oshmoq 1. ◆ Nabirali boʻladigan Oʻzbek oyimning ishi boshidan oshgan.. edi. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“
Katta boshini kichik qilib - q. katta. ◆ Ammo-lekin xatosini tan olyapti, kechirim soʻrayapti katta boshini kichik qip. A. Koʻchimov, „Halqa“
Mening senga boshim qorongʻi edimi? kest. - Senga koʻzim uchib turganmidi? (nomatlub kishi kelib qolganda aytiladi).
Oyogʻiga bosh qoʻymoq - 1) ayn. bosh urmoq. ◆ Dushman qursin, eslarimni shoshirdi, Mirza Mahmud oyogʻiga bosh urdim. „Yusuf va Ahmad“ 2) bosh egib, hurmat, ehtirom bildirmoq. ◆ Agar koʻchada boʻlmasa edi, Yoʻlchi shu onda bu goʻzal, toza yurakli, jasur, vafodor qizning oyoqlariga bosh qoʻyishga tayyor edi. Oybek, „Tanlangan asarlar“
Erkak boshi bilan - erkak kishi boʻla turib. ◆ Erkak boshi bilan koʻchada ogʻziga soʻrgʻich tiqib, bola koʻtarib yursinmi?! T. Alimov, „Ishqilib oʻqimagan boʻlsin-da“ ◆ Erkak boshlari bilan ogʻizlari gʻiybatdan boʻshamaydi. Sa’dulla Siyoyev, Otliq ayol
Oʻz boshiga - har kim oʻz holicha, oʻzicha, mustaqil. ◆ -Bu oʻtirganlarning koʻpi.. yer olib, oʻz boshiga dehqon boʻlib oldi, — dedi Abdurasul. P. Tursun, „O‘qituvchi“

Antonimlari

БОШ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

bosh

Tillar

• Inglizcha: head
• Galisiycha: cabeza
• Niderlandcha: hoofd
• Turkcha: baş
• Yoqutcha: бас

Ruscha _ru

bosh
1 голова; // головной; ◆ aql yoshda emas, boshda посл. ум не в возрасте, а в голове; ◆ bosh yorilsa, doʻppi ostida погов. если и расколется голова, то под тюбетейкой, соотв. не выносить сор из избы; ◆ bosh omon boʻlsa, doʻppi topiladi посл. была бы цела голова, а тюбетейка найдётся; ◆ bosh kosasi черепная коробка; ◆ bosh orqasi затылок; ◆ bosh miya головной мозг; ◆ bosh kiyim головной убор; ◆ bosh ogʻrigʻi 1) головная боль; 2) перен. что-либо пустое, никчёмное, нудное и т. п.; ◆ boshim ogʻriyapti у меня болит голова; ◆ boshi bilan весь, целиком, с головой; ◆ ishga boshi bilan kirib ketmoq целиком погрузиться в работу, с головой уйти в работу; ◆ boshi bogʻliq она сосватана; ◆ boshini aylantirmoq прям. и перен. вскружить голову; ◆ boshim aylanyapti у меня кружится голова; ◆ boshini biriktirmoq 1) объединять; 2) перен. соединять, венчать; ◆ bir boshini ikki qilmoq поженить; ◆ bir yostiqqa bosh qoʻymoq (букв. класть головы на одну подушку) связать судьбу друг с другом, пожениться; ◆ boshi-boshiga qovushmaydi они неорганизованны; ◆ boshi-boshi qilmoq качать головой; ◆ bosh irgʻatmoq или ◆  boshini qimirlatmoq качать головой; кивать головой; ◆ boshini ichiga olmoq втягивать голову в плечи; ◆ boshini yoʻqotmoq теряться, терять голову; терять самообладание; ◆ boshing ketadi ты поплатишься головой; ◆ bosh koʻtarmok 1) поднимать голову; ◆ boshini koʻtardi он поднял голову; ◆ bemor boshini koʻtardi больному стало лучше, больной стал поправляться; ◆ uyqudan bosh koʻtarmoq просыпаться, пробуждаться; ◆ uyqudan bosh koʻtarmaydi он целыми днями спит; ◆ bosh koʻtarib yurmoq 1) смотреть всем смело в глаза; держать голову высоко; ◆ bosh koʻtarolmay qolmoq не сметь поднять голову; не сметь смотреть в глаза людям; 2) перен. восставать, подниматься на борьбу; ◆ bosh olmoq обезглавить, отсечь голову; ◆ bosh olib ketmoq уходить или уезжать навсегда; уходить или уезжать прочь; ◆ boshini olib qochmoq убегать, удирать (спасая себя); ◆ bosh oqqan tomonga ketmoq (букв. пойти, куда голова потянет) пойти куда глаза глядят; ◆ otning boshini boʻsh qoʻymoq ослабить поводья, чтобы лошадь скакала во весь опор; ◆ boshini silamoq 1) приласкать, приголубить (кого-л.); 2) помочь (кому-л.); ◆ bosh suqmoq (или tiqmoq) сунуть (куда-л.) голову, соваться (куда-л.), пытаться втесаться (куда-л.); ◆ bosh tiqmoq рисковать головой; рисковать жизнью; ◆ bosh tortmoq уклоняться (от работы, дела и т. п.); увиливать (от дела); отказываться (от выполнения чего-л.); ◆ bosh urmoq кланяться; класть земные поклоны; бить челом; ◆ boshni u yoq bu yoqqa urmoq кидаться во все стороны (в поисках выхода из трудного положения); пробовать всё что только возможно (чтобы найти выход); ◆ bosh egmoq 1) склонять голову, повиноваться; 2) преклоняться, ◆ bosh qashimoq чесать голову; ◆ ishlagan tishlaydi, ishlamagan bosh qashiydi посл. кто работает, тот ест, а кто не работает, тот чешет в затылке; ◆ boshim qotdi я потерял голову; я не знаю, что делать; ◆ boshini qotirmoq 1) ломать голову (над чем-л.), биться над разрешением (какого-л. вопроса); 2) заставлять (кого-л.) ломать голову (над какой-л. проблемой); 3) морочить (кому-л.) голову; ◆ boshini quyi solmoq вешать голову, понурить голову; приходить в уныние;◆ bosh qoʻymoq 1) кланяться (касаясь лбом земли); 2) перен. сложить голову (т. е. погибнуть); жертвовать собой; ◆ bosh qoʻshmoq принимать участие; вмешиваться; действовать совместно; ◆ boshi chiqmaydi он вечно страдает, терпит (какую-л. беду); ◆ uning qarzdan boshi chiqmaydi он вечно в долгах; ◆ boshga kelmoq (или tushmoq) случаться, происходить (с кем-л.); выпадать (кому-л.) на долю; постигать (кого-л. - о беде, несчастье и т. п.); ◆ boshga tushganni koʻz koʻrar посл. (букв. то, что случится, увидят глаза) соотв. от судьбы не убежишь; чему быть, того не миновать; ◆ boshiga chiqmoq (или minmoq) перен. садиться (кому-л.) на шею, садиться (кому-л.) на голову; ◆ boshiga yemoq или ◆  boshini yemoq губить, уничтожать, изводить (кого-л.); ◆ boshga koʻtarmoq (или qoʻymoq) (букв. поднимать на голову, ставить себе наголову) почитать, носить на руках; ◆ uyni boshiga koʻtarmoq поднять шум на весь дом; ◆ oʻz boshiga сам по себе; в отдельности; ◆ har kim oʻz boshiga каждый по-своему; кому как вздумается, кому как заблагорассудится; ◆ oʻz boshiga boʻlmoq быть предоставленным самому себе; ◆ boshida kaltak sinadi (букв. на его голове палка ломается) его подвергают непрерывному избиению; его всё время бьют; ◆ boshimda tosh (или yongʻoq) chaqadi (букв. он на моей голове колет камень или орех) он мне жизни не даёт, он меня поедом ест; ◆ yukni boshidan olmoq снять ношу с головы; ◆ boshdan kechirmoq (или oʻtkazmoq) испытывать, переживать (какие-л. несчастья, страдания, трудности); переносить (напр. какую-л. болезнь); ◆ boshdan oshirib tashlamoq перекинуть или перебросить через (свою) голову (т. е. через себя); подбросить высоко, вверх (кого-что-л.); ◆ boshdan oʻtmoq (или kechmoq) быть испытанным, пережитым или перенесённым (о трудностях, несчастьях, болезни и т. п.); случиться или произойти (с кем-л. - о несчастье или о каком-л. событии); ◆ boshdan oʻtganlar всё, что испытано, пережито; приключения; ◆ Men bu gal bir yalqovning boshidan oʻtganlarni yozmoqchi boʻlib qoldim (Ѓ. Ѓулом, «Т. мурда») На этот раз я решил описать приключения одного лентяя; ◆ boshdan koʻtarmoq избавлять; ◆ boshdan koʻtarilmoq исчезать; ◆ ishi boshidan oshib yotibdi у него работы (дела) по горло;
2 глава; // главный, головной, первый; ◆ askar boshi военачальник; ◆ joʻra boshi 1) старший на гапе (см. gap II); 2) коновод; ◆ ish boshi 1) прораб; 2) зачинщик; ◆ ming boshi ист. тысяцкий, волостной правитель; ◆ yuz boshi ист. сотник (чиновник, рангом выше элликбаши); ◆ ellik boshi ист. элликбаши (один из низших административных чинов в дореволюционном Туркестане, в ханствах Средней Азии); ◆ bosh agronom главный агроном; ◆ bosh vazir премьер-министр; ◆ bosh barmoq большой палец; ◆ bosh bola первый ребёнок, первенец; ◆ bosh kelin старшая невестка (жена старшего в семье сына); ◆ bosh xotin первая жена (при многоженстве); ◆ bosh kelishik грам. именительный падеж; ◆ bosh kotib ист. главный (первый) секретарь; ◆ bosh masala основной вопрос; ◆ bosh maqola передовица, передовая статья; ◆ bosh soʻz предисловие; ◆ bosh toʻgʻon головная плотина; ◆ bosh harf заглавная или прописная буква; ◆ partiyaning bosh yoʻli генеральная линия партии; ◆ bosh konsul генеральный консул; ◆ bosh boʻlmoq возглавлять; руководить; предводительствовать; ◆ ish bosh ida boʻlmoq возглавлять работу, руководить работой, делом; ◆ dehqon boʻlsang - qoshida boʻl, sipoh boʻlsang - boshida boʻl посл. если ты крестьянин, будь на поле, если воин - впереди;
3 разг. голова, ум, разум; ◆ bosh bilan с умом , с головой, разумно; ◆ uning boshi yoʻq у него нет головы; ума; ◆ uning boshi yaxshi ishlaydi у него голова хорошо работает; ◆ doʻst boshga boqar, dushman oyoqqa посл. друг судит по уму, а недруг - по одежде;
4 перен. разг. душа, человек; ◆ bir boshga bir oʻlim погов. (букв. на одну голову одна смерть) двум смертям не бывать, а одной не миновать;
5 голова, штука (при счёте скота); ◆ besh bosh qoʻy пять голов баранов;
6 вершина, верхушка; ◆ togʻning boshginasida на самой верхушке (макушке) горы;
7 начало; // начальный; ◆ oy boshi начало месяца; ◆ xat boshi абзац, красная строка; ◆ devonadan oy boshi soʻramoq погов. спрашивать у юродивого о начале месяца (обращаться не по адресу); ◆ boshi oʻtgan sonda начало в предыдущем номере; ◆ boshdan-oyoq с начала до конца; полностью; ◆ bozor boshi базарная площадь; ◆ boshi-keti yoʻq нет ни начала ни конца; полная неразбериха; ◆ bosh i-ketini topolmadim я не нашёл ни начала ни конца; я не мог разобраться в этом; ◆ bosh-ketsiz не имеющий ни начала ни конца; путаный;
8 исток (реки, ручья); ◆ suv boshi головная часть арыка; ◆ suv boshidan loyqar посл. вода мутится у истока; соотв. рыба портится с головы;
9 конец, край; ◆ bir boshdan с одного конца (и до другого); по порядку;◆ bosh dan boshga из края в край; из конца в конец; ◆ boshi berk koʻcha тупик; ◆ koʻchaning boshi 1) конец улицы; 2) начало улицы; ◆ koʻchaning ikkinchi boshida на противоположном конце улицы;
10 головка (лука, чеснока); кочан (капусты); гроздь, кисть (винограда);
11 головка (болта, заклепки и т.д.);
12 в роли служебного имени; ◆  gektar boshiga на гектар, с гектара, по гектарно; ◆ jon boshiga на душу (населения); ◆ kishi boshiga 1) на одного, на каждого; ◆ kishi boshiga besh soʻmdan 1) на каждого по пяти рублей; 2) с каждого по пяти рублей; ◆ dala boshiga goʻng chiqarish вывоз навоза на поле; ◆ buloq boshiga bormoq идти к роднику; ◆ tom boshida крыше; ◆ buloq boshidan kelyapman я иду от родника;
13 в сочетании с числительными означает кратный; // кратно; ◆ besh bosh пятикратно, в пятикратном размере; ◆ 

• shu boshdan с этих лет, с этого возраста; ◆ bosh ustiga пожалуйста!; к вашим услугам; ◆ boshing toshdan boʻlsin чтоб тебе долго жить!; ◆ boshimga uramanmi? разг. что мне с ним делать?; на кой чёрт мне это сдалось?; yolgʻiz (или bitta)◆ boshiga будучи одиноким; при его одиночестве; ◆ xotin boshim bilan я, женщина; я, будучи женщиной; ◆ boshi qorongʻi xotin беременная женщина (в первый период беременности); ◆ uning anorga boshi qorongʻi она жаждет гранат (о беременной); ◆ senga boshim qorongʻi edimi ирон. как будто я жаждал тебя видеть; чёрт тебя принёс; ◆ katta boshni kichik qilib не кичась своим высоким положением, запросто; ◆ bosh koʻkka yetdi (букв. его голова достигла неба) он обрадовался, он вне себя от радости; ◆ bir yoqadan bosh chiqarib дружно, все как один.